De eerste aflevering van Andere tijden van dit seizoen gaat over de beschieting door geallieerde vliegtuigen, op 6 september 1944, van een trein met vluchtende NSB’ers; een onbekend gebleven oorlogsepisode.
VANAF dinsdag 5 september 1944 verkeerde bezet Nederland enkele dagen in een bevrijdingsroes, nadat een dag eerder door Radio Oranje in Londen een, naar later bleek foutief, bericht was uitgezonden over de opmars van de geallieerden in Zuid-Nederland. De euforie onder de ‘goede’ Nederlanders leidde tot paniek onder de ‘foute’, de NSB’ers voorop, en ook bij de Duitse bezetter. Meer dan de helft van de ongeveer honderdduizend NSB’ers vreesde voor een bijltjesdag - er vonden inderdaad ook afrekeningen plaats - en besloot alvast naar Duitsland te vluchten. Voorbarig, want de geallieerden maakten na de bevrijding van Antwerpen juist pas op de plaats en rukten niet van Brabant naar de grote rivieren door. Toen de geruchten waren ontzenuwd, voerden de gehate Landwacht en de Duitse bezetter op hun beurt represailles uit tegen de bevolking die te vroeg had gejuicht. De NSB stelde na Dolle Dinsdag weinig meer voor - al heeft haar leider Mussert nooit naar Duitsland willen vluchten.
De benaming Dolle Dinsdag stamt overigens uit de koker van Willem Waterman, medewerker van het omstreden satirische weekblad De Gil. Na de oorlog tekende Waterman onder het pseudoniem Willy van der Heide voor de Bob Evers-serie.
Hoe is het misverstand dat tot Dolle Dinsdag leidde ontstaan? Er zijn verschillende verklaringen. In het door Radio Oranje-chef Van den Broek (de vader van Hans) opgestelde bericht was nog sprake van geallieerde troepen die Nederland ‘naderen’, maar premier Gerbrandy, die het zou voorlezen, paste de tekst aan, zich beroepend op nieuwe, onbevestigde informatie van het Bureau Inlichtingendienst, de Nederlandse geheime dienst in Londen. Enthousiasme? Bluf?
Een andere verklaring luidt dat Londen uit de frontlinie een bericht heeft ontvangen waarin sprake was van ‘herberg De Breda’ in Merksem, een voorstad van Antwerpen, waaruit de ontvanger afleidde dat de geallieerden al in Breda stonden. Toen Londen eenmaal de fout had ontdekt, speelden de betrokkenen elkaar de zwarte piet toe, en het tragische misverstand is nooit meer opgehelderd. Hoe dan ook, die maandagavond werd het bericht twee keer uitgezonden en op dinsdag herhaald. Dan moest het toch waar zijn, zeker nadat ook de illegale pers, waaronder Het Parool en Vrij Nederland, het blijde nieuws had afgedrukt?
Andere tijden concentreert zich op een onbekend gebleven episode uit de nasleep van Dolle Dinsdag: de beschieting door geallieerde vliegtuigen, op 6 september nabij Diemen, van een trein met voornamelijk gezinnen van NSB’ers die het consigne hadden gekregen Nederland te ontvluchten. Er vielen minstens dertig doden en vele gewonden. Bij de Nederlandse Spoorwegen waren ten minste veertig treinen gevorderd voor het transport van gezinnen van NSB’ers en Duitsers naar Duitsland, maar in die dagen schoten de geallieerden op al het rollend materieel, en ook de evacuatietrein ‘De Watergraafsmeer 11429’ werd die woensdag om 14.45 uur bij Diemen onder vuur genomen, met fatale gevolgen. Deze tragedie raakte al snel vergeten; er verschenen toen nauwelijks kranten en de Duitse censuur had geen behoefte aan dergelijk nieuws.
Behalve een reconstructie van de gebeurtenissen, komen in deze aflevering van Andere tijden ook twee overlevenden, beiden NSB-kinderen, en twee getuigen aan het woord, de Diemense amateurhistoricus Henk Teiwes en de heer Langerak, die bij de plek des onheils op het land aan het werk was. Na het afvoeren van de doden en gewonden en het blussen van de brand werd een nieuwe locomotief voorgekoppeld. De NSB-vrouwen, hun kinderen en overige passagiers konden hun weg - richting een opvangcentrum in Lüneburg - vervolgen. Vele duizenden NSB’ers hebben zo Duitsland weten te bereiken, het merendeel van hen belandde in het Roergebied. Het einde van de oorlog zou nog acht maanden op zich laten wachten.
Andere tijden,
NEDERLAND 3, 20.55-21.30 uur
www.anderetijden.nl
| [1] | Van Maarten van Bracht, in de VPRO-gids van 28 augustus tot 3 september 2004. |