Deze week gaat Parsifal (1982) in Nederland in première, Hans-Jürgen Syberbergs 2 vier uur durende verfilming van de opera van Richard Wagner 3. Deze opera-verfilming vormt het sluitstuk van de in totaal zes films (in lengte variërend van 80 minuten tot 420 minuten) omvattende graalcyclus, waarmee Syberberg Wagners Ring der Nibelungen lijkt te willen evenaren.
Tegelijk met deze première zijn vanaf volgende week in het filmmuseum 4 en een aantal filmhuizen de overige films uit deze cyclus te zien. Daar de aan Parsifal voorafgaande films slechts tijdelijk in Nederland te zien zullen zijn, moet u eerst deze maar gaan zien en met Parsifal nog even wachten.

De kunstzinnige, eigenzinnige en qua culturele bagage en uithoudingsvermogen hoge eisen aan het publiek stellende films van de Graal-cyclus hebben waarschijnlijk alleen kunnen ontstaan doordat de Nieuwe Duitse Film (o.a. Fassbinder 5, Herzog 6, Wenders 7, Syberberg) een zwaar gesubsidieerde cinema was, die zich niet zoveel hoefde aan te trekken van commerciële wetten. Een situatie, overigens, die met de komst van de CDU-FDP-coalitie voorbij lijkt te zijn. Bonn eist voor haar subsidiegelden nu volksfilms.
De Graal-cyclus van Syberberg vertoont enige overeenkomst met het oeuvre van Fassbinder. De laatste typeerde in heden en verleden de Duitse burgerij en burgerlijke moraal en probeerde steeds de fascistische kiemen daarin bloot te leggen. In Syberbergs Graal-cyclus treffen we ook deze fascinatie voor het Duitse verleden en het fascisme aan. Bij hem echter ligt het zwaartepunt op een dialoog met de geschiedenis van de ideeën, de intellectuele en culturele traditie en vooral op de mythen, de sprookjes, de archetypen, het „collectieve onderbewuste”, dat deze ideologische uitingen voedt.

Dromen

Hitler, Ein Film Aus Deutschland (1977) wordt terecht beschouwd als de belangrijkste film uit de Graal-cyclus. In deze 420 minuten durende film, waar Syberberg jarenlang aan werkte komen alle thema’s uit zijn vorige films samen en worden ze duidelijker en veelzijdiger verbeeld. Wij zullen daarom eerst kort de aan Hitler voorafgaande films beschrijven.
Ludwig, Requiem für einen Jungfraulichen König (1972, 134 minuten). Koning Ludwig II van Beieren (1845-1886) 8, de „gekke” koning, raakte volkomen verstrikt in de spanning tussen droom en werkelijkheid. De praktische politiek interesseerde hem niet. Hij droomde over (en bouwde) prachtige paleizen, gaf handen vol geld uit aan kunst (aan Wagner 9 bijvoorbeeld) en had voor een koning hoogst onpraktische pacifistische ideeën etc. Deze dromer, kunstminnaar, voor wie het onwerkelijke reëler was als het werkelijke, werd gek verklaard en gedwongen troonsafstand te doen. Beieren viel daarmee in handen van Bismarck 10. Ludwig markeert hierdoor het einde van het monarchale, feodale Duitsland, en het begin van het moderne burgerlijke Duitsland.
Theodor Hierneis Oder: Wie man ehemaliger Hofkoch wird (1972, 80 minuten). Tijdens het onderzoek voor zijn film over Ludwig las Syberberg de in 1953 verschenen memoires van de toen 84-jarige ex-kok van Ludwig 11. Op basis daarvan maakte hij een monoloog, die uitgesproken wordt door een acteur die ons voert door de paleizen en tuinen van Ludwig. We zien Ludwig nu zoals hij ervaren werd door één van zijn dienaren. Ludwig is voor zijn kok een idool, dat blindelings gehoorzaamd en gevolgd wordt. Geen moment heeft de kok gedacht dat Ludwig weleens gek kon zijn, hoewel hij toch heel vreemde dingen deed. De blindelings gehoorzamende kok bezit echter ook gevoel van eigenwaarde en de nodige vaktrots. Mede daardoor kon hij later in de burgermaatschappij een alom gerespecteerde kleine zelfstandige worden. Hij werd eigenaar van vier delicatessenzaken.
In Theodor Hierneis toont Syberberg ons hoe blinde gehoorzaamheid en onderdanigheid in het moderne Duitsland terecht konden komen. Hij laat dat niet alleen in de kok zien, maar evenzeer in de groepen toeristen, die nu naar Ludwigs kastelen komen om zich aan zijn „waanzin” te vergapen. Zonder mythe, sprookjesfiguren, idolen, schijnt ook de moderne mens niet te kunnen leven.

Scène uit Karl May

Paradijs

Karl May Auf Der Suche Nach Dem Verlorenen Paradies (1974, 180 minuten). Karl May, de schepper van Winnetou en Old Shatterhand is Duitslands eerste bestseller-auteur, een bedenker van mythen en dromen die in gigantische oplagen hun weg naar het Duitse volk vonden. De verhalen over de strijd tussen goed en kwaad, door Karl May gelocaliseerd in verre exotische, paradijselijke oorden (het is alsof we James Bond 12 beschrijven) gingen er bij het Duitse volk in als koek. En ook bij May zelf. May, die Duitsland nooit 13 verliet, was er rotsvast van overtuigd dat hij al die oorden zelf bezocht had, dat er in zijn boeken niets stond, wat niet waar was, wat verzonnen was. Net als Ludwig verdwaalde ook May tussen droom en werkelijkheid. In de film schetst Syberberg een heroïsch beeld van de strijd die de fantast May op het eind van zijn leven moest voeren met de sombere Duitse werkelijkheid. Hij raakt verstrikt in processen, hij zou obscene werken geschreven hebben, hij zou zich met homoseksuelen ingelaten hebben, etcetera, etcetera.
Winnefred Wagner Und Die Geschichte Des Hauses WahnFried Von 1914-1975 (1975, vijf uur, hier nu vertoond in een versie van 105 minuten). Deze film van Syberberg werd zeer kritisch ontvangen. Het is ook meer dan afschuwelijk om vijf uur lang tegen het hoofd aan te moeten kijken van een arrogante oude dame 14, die allerlei fascistische ideeën en een blinde verering voor oom Wolf (d.w.z. Hitler, een huisvriend van de Wagners) uitkraamt.
Toch moet men proberen deze film te bezien vanuit de totale op de Hitlerfilm uitlopende Graal-cyclus. In deze film past Syberberg hetzelfde procédé toe als in Theodor Hierneis. Vanuit een Untertan belicht hij twee scheppers van de Duitse mythen, twee Duitse idolen, Hitler en Wagner (die laatste komt in alle films van Syberberg voor, hetzij met zijn muziek, of bijvoorbeeld als beschermeling van Ludwig en als object van bewondering van Hitler). Die onderdaan is in dit geval Winnefred Wagner, die met een zoon van Richard Wagner getrouwd was en na de dood van haar man in 1930 tot 1944 de Bayreuther Festspiele leidde.
In deze film gaat Syberberg daarnaast in op de hoogst dubieuze verbindingen die Wagners Ring der Nibelungen in het nazi-tijdperk en daarna met de politiek aanging. De uitlatingen van Winnifred Wagner zijn haast niet los te zien van de volgende opmerkingen van de cultuurfilosoof Adorno 15: „Het antisemitisme van Wagner borg alle elementen in zich van het latere antisemitisme”. Ook komt Hitler in deze film (in de Hitler-film komt dat terug) naar voren als een gemankeerde kunstenaar, een thema dat ook al in de figuur van Ludwig aan de orde kwam.

Scène uit Ludwig

Projectie

Hitler, Ein Film Aus Deutschland (1976, 420 minuten, Engels ondertiteld, de overige films zijn in het Duits) neemt alle voorgaande films in zich op en overtreft ze. Hitler wordt opgevoerd als het idool der idolen, de Duitse mythe in zijn sterkste vorm, een „mens” die net zoals Ludwig, Karl May en Wagner (die in deze film allemaal verbindingen met Hitler aangaan) verdwaalde tussen werkelijkheid en droom en in zijn „gekte” miljoenen Theodor Hierneissen en Winnefred Wagners meesleepte en in zijn overschrijdingen van het normale, het werkelijke, miljoenen vernietigde.
Meer nog dan op Hitler ligt het accent in deze film op de onderdanen. Voortdurend geeft Syberberg aan dat het verschijnsel Hitler niet alleen op een „gek” mannetje dat miljoenen weet mee te slepen, terug te voeren is, maar dat Hitler evenzeer bij de gratie van die miljoenen bestaat. Idolen, mythes worden gemaakt, zij bestaan en kunnen leven doordat men, de mensen, het volk, ze voeden met hun angsten, verlangens, hoop en vrees. De voor deze film ook wel gehanteerde titel Hitler In Uns – Wir In Hitler, duidt op deze twee kanten van de Hitler-medaille. Dat uns en wir maakt deze film over Hitler vaak tot een heel pijnlijke en moeilijke ervaring. Het is immers veel makkelijker om te zeggen: „Hitler heeft het gedaan” , dan: „Wij hebben het gedaan”.
De Hitler-film van Syberberg roert nog veel meer aan. Teveel om hier allemaal op te noemen. Heel boeiend is bijvoorbeeld de relatie die Syberberg suggereert tussen het fenomeen Hitler en het medium film. Zoals de persoon Hitler in onze eeuw de idoolwerking het duidelijkst naar voren bracht, zo gebeurt dat ook door het medium film. Het witte doek is net als Hitler een projectiescherm voor onze dromen, angsten etc. Het is dan ook niet toevallig dat Hitler (men denke aan de overname van de Duitse filmindustrie door de fascisten en aan Triumph Des Willens 16) grote interesse voor film en vooral voor de totale beheersing van dat medium had, zo suggereert Syberberg.

Rouwproces

De Graalcyclus van Syberberg is een met veel verve ondernomen poging om de Duitse culturele traditie opnieuw te beschouwen.
Voor Syberberg betekent dit een soort rouwproces, dat noodzakelijk doorleefd moet worden, omdat deze traditie het mede mogelijk maakte dat het nationaal-socialisme de kop opstak. Het gaat erom te proberen te achterhalen wat goed en wat fout was, wat noodzakelijkerwijs (Wagner!), en wat door politiek misbruik (Wagner!) tot de apocalyps voerde. Het is een uiterst moeizaam en pijnlijk proces om een door en door besmette cultuur, en Duitsland heeft een hoogstaande culturele traditie die veel goeds in zich bergt, tot op het bot uit te benen. Syberberg heeft dit aangedurfd en verdient hiervoor alle lof. Hij geeft hiermee te kennen in te zien dat slecht begraven doden altijd weer komen spoken.
Of hij echter ook slaagt in zijn „Trauerarbeit” is de vraag. Hij lijkt te verdwalen in zijn fascinatie, in zijn bewondering en afkeer, en niet (nog niet) toe te komen aan verwerking. Het romantische gevoel, de tegenstelling tussen droom en werkelijkheid, de Götterdammerung, de ondergang van het avondland, het zondaarsgevoel, het Mea Culpa wordt net ietsje teveel verheerlijkt, geheroïseerd. Op alle beschuldigingen, die hij tenslotte in Hitler naar diens hoofd slingert (je hebt onze hele cultuur besmet, sinds jou is niets meer onverdacht) lijkt Syberberg slecht als antwoord een versterking, een overtreffende trap van deze besmette cultuur te geven. Parsifal is hiervan een bewijs en daardoor eigenlijk een buitengewoon ongelukkige afsluiting van de cyclus. Het zou beter geweest zijn als hij de sprong had gemaakt naar de tijd en bijvoorbeeld de nieuwe koning van Beieren, Franz-Jozef Strauss 17 tot onderwerp gekozen had.
Dit, overigens niet alleen in bewondering, terugvallen op Wagner en het verlossingsverhaal van Parsifal, tekent ook Syberberg’s beperkte visie op de Duitse culturele traditie. Vooral het ontbreken van enige marxistisch-socialische traditie valt op.
Bij Syberberg heeft Duitsland één cultuur, alle Duitsers zijn onderworpen aan hetzelfde „onderbewuste”, alles en iedereen wordt gelijkgeschakeld. In Hitler blijkt dit gelijkschakelen ook uit de wilde associatieketen die wordt gevormd. Fascisme wordt met film verbonden, film met Hollywood, Hollywood met Amerika, Amerika met pornografie. De Hitler-film bereikt helaas zes jaar te laat het Nederlandse publiek. In die tijd speelde in de fascisme-discussie belangrijke cultuur-psychologische thema’s een rol (vrouwen en fascisme; mannen en fascisme). Nu is de discussie door het opkomend racisme en de opkomst van de Centrumpartij 18 in een veel politieker vaarwater gekomen. Een discussie waar deze films nu niet altijd even makkelijk in te plaatsen zijn.

Parsifal: The Movies 19, Amsterdam
Graal cyclus: Amsterdam; Den Haag, Rotterdam; Utrecht; Groningen; Den Bosch.

[1]	In: De Waarheid, 29 oktober 1983.

[2]

Hans-Jürgen Syberberg (* 8 december 1935) is een Duits filmregisseur. Hij wordt beschouwd als een aanhanger van het Gesamtkunstwerk; zijn films zijn het resultaat van de vermenging van twee tegengestelde polen uit het Duitse culturele verleden: het rationalisme van de 18e eeuw en het mysticisme van de 19e eeuw. Bekende films van hem zijn „Romy. Anatomie eines Gesichts”, „Scarabea - Wieviel Erde braucht der Mensch”, „Sex-Business - made in Pasing”, „Ludwig - Requiem für einen jungfräulichen König”, „Theodor Hirneis oder: Wie man ehem. Hofkoch wird”, „Karl May”, „Winifried Wagner und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914-1975”, „Hitler: A Film from Germany”, „Parsifal”, „Penthesilea”, „Die Marquise von O. ” en „Syberberg filmt Brecht”.

[3]

Richard Wagner (voluit: Wilhelm Richard Wagner, * 22 mei 1813 in Leipzig , † 13 februari 1883) was een Duits componist, dramaturg, dichter, schrijver, theaterregisseur en dirigent. Zijn opera’s „Die Feen”, „Das Liebesverbot oder Die Novize von Palermo”, „Rienzi, der Letzte der Tribunen”, „Der fliegende Holländer”, „Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg”, „Lohengrin”, „Der Ring des Nibelungen, ein Bühnenfestspiel für drei Tage und einen Vorabend” (bestaande uit „Das Rheingold (Vorabend)”, „Die Walküre (Erster Tag)”, „Siegfried (Zweiter Tag)” en „Götterdämmerung (Dritter Tag)”), „Tristan und Isolde”, „Die Meistersinger von Nürnberg” en „Parsifal, ein Bühnenweihfestspiel” gelden nog steeds als het onbetwiste hoogtepunt van de Duitstalige operacomposities. Daarnaast heeft hij nog talloze orkestwerken, waaronder twee symfonieën, gecomponeerd.

[4]

Het Nederlands Filmmuseum werd in 1946 opgericht onder de naam Historisch Filmarchief en ondergebracht in een kamer van Filmtheater Kriterion aan de Roetersstraat in Amsterdam; in 1952 werden voorstelling gegeven in het Stedelijk Museum in de Paulus Potterstraat in diezelfde plaats en werd de naam veranderd in Nederlands Filmmuseum. Van 1975 tot begin 2012 was het museum gevestigd in het Vondelparkpaviljoen, waar ook de voorstellingen plaatsvonden. Op 8 januari 2012 vertrok het museum naar een gloednieuw gebouw aan de noordzijde van het IJ: het Eye Filmmuseum, IJpromenade 1.

[5]

Rainer Werner Fassbinder (* 31 mei 1945 , † 10 juni 1982) was een Duits regisseur, acteur en filmproducent, die zowel in de film- als in de toneelwereld actief was. Zijn hoofdonderwerp was de evalueerbaarheid van gevoelens; zijn films gingen over het nazi-verleden, het Duitse economische wonder of de West-Duitse terreurgroep Rote Armee Fraktion (RAF). Zijn bekendste films zijn: „Liebe ist kälter als der Tod”, „Die bitteren Tränen der Petra von Kant”, „Angst essen Seele auf”, „Fontane Effi Briest”, „Deutschland im Herbst”, „Die Ehe der Maria Braun”, „Lili Marleen”, „Lola”, „Die Sehnsucht der Veronika Voss” en de veertiendelige tv-serie „Berlin Alexanderplatz”. Zijn toneelstuk „Der Müll, die Stadt und der Tod” is vooral bekend geworden door de protestacties toen dit stuk in 1987 in Nederland opgevoerd zou worden.

[6]

Werner Herzog (* 5 september 1942) is een Duits filmregisseur, -producent, scenarioschrijver en acteur. Zijn films kenmerken zich door een bevreemdende kijk op de alledaagse werkelijkheid die onze culturele vooringenomenheden in twijfel trekken. De bekendste daarvan zijn: „Auch Zwerge haben klein angefangen”, „Fata Morgana”, „Aguirre, der Zorn Gottes”, „Jeder für sich und Gott gegen alle”, „Nosferatu: Phantom der Nacht”, „Woyzeck”, „Fitzcarraldo”, „My Son, My Son, What Have Ye Done?” en „Queen of the Desert”.

[7]

Wim Wenders (voluit: Ernst Wilhelm Wenders, * 14 augustus 1945) is een Duits filmregisseur en documentairemaker. Bekende films van hem zijn o.a.: „Die Angst des Tormanns beim Elfmeter”, „Der scharlachrote Buchstabe”, „Der amerikanische Freund”, „Hammett”, „Paris, Texas”, „Der Himmel über Berlin”, „Bis ans Ende der Welt”, „Buena Vista Social Club”, „The Million Dollar Hotel” en „Every Thing Will Be Fine”.

[8]

Ludwig II. (of in het Nederlands Lodewijk II, voluit: Ludwig Otto Friedrich Wilhelm von Wittelsbach (* 25 augustus 1845 , † 13 juni 1886)) was van 1864 tot 1886 koning van Beieren. Omdat hij Schloss Herrenchiemsee, Schloss Linderhof en Schloss Neuschwanstein liet bouwen, kreeg hij de bijnaam Märchenkönig (Sprookjeskoning).

[9]

Richard Wagner (voluit: Wilhelm Richard Wagner, * 22 mei 1813 in Leipzig , † 13 februari 1883) was een Duits componist, dramaturg, dichter, schrijver, theaterregisseur en dirigent. Zijn opera’s „Die Feen”, „Das Liebesverbot oder Die Novize von Palermo”, „Rienzi, der Letzte der Tribunen”, „Der fliegende Holländer”, „Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg”, „Lohengrin”, „Der Ring des Nibelungen, ein Bühnenfestspiel für drei Tage und einen Vorabend” (bestaande uit „Das Rheingold (Vorabend)”, „Die Walküre (Erster Tag)”, „Siegfried (Zweiter Tag)” en „Götterdämmerung (Dritter Tag)”), „Tristan und Isolde”, „Die Meistersinger von Nürnberg” en „Parsifal, ein Bühnenweihfestspiel” gelden nog steeds als het onbetwiste hoogtepunt van de Duitstalige operacomposities. Daarnaast heeft hij nog talloze orkestwerken, waaronder twee symfonieën, gecomponeerd.

[10]

Otto von Bismarck (voluit: Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1865 Graf von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1871 Fürst von Bismarck, vanaf 1890 ook Herzog zu Lauenburg, * 1 april 1815 , † 30 juli 1898), was minister-president van Pruisen van 1862 tot 1890, bondskanselier van de Noord-Duitse Bond van 1867 tot 1871 en van 1871 tot 1890 de eerste rijkskanselier van het Duitse Rijk, dat op zijn instigatie tot stand was gekomen.

[11]	Theodor Hierneis (* 4 oktober 1868 , † 19 april 1953) was kok aan het hof van Ludwig II. von Bayern. Zijn naam werd vooral bekend door zijn mémoires over de tijd aan het hof, die in 1972 door Syberberg verfilmd werden met Walter Sedlmayr (* 6 januari 1926 , † 14 juli 1990) in de hoofdrol.

[12]	James Bond is de hoofdpersoon in 14 romans van Ian Fleming (* 28 mei 1908 , † 12 augustus 1964), die vanaf 1962 ook verfilmd werden; in de jaren ’60 werd de rol gespeeld door de Schotse acteur Sean Connery (* 25 augustus 1930 , † 31 oktober 2020).

[13]

In 1899/1900 heeft Karl May wel één lange reis door het Midden- en Verre Oosten gemaakt en in 1908 is hij voor het eerst en voor het laatst in het oosten van de Verenigde Staten geweest. Toegegeven, dat was nadat hij het grootste deel van zijn boeken al had geschreven, maar het is onzin om te beweren dat hij Duitsland of Europa nooit heeft verlaten. Wel is hij talloze malen in Oostenrijk geweest.

[14]

Winifred Wagner (geboren als Winifred Marjorie Williams, * 23 juni 1897 , † 5 maart 1980) was de schoondochter van Richard Wagner. Op 22 september 1915 trouwde ze op haar achttiende met Richards zoon Siegfried Wagner (voluit: Siegfried Helferich Richard Wagner, * 6 juni 1869 , † 4 augustus 1930). Het paar kreeg vier kinderen: Wieland (voluit: Wieland Adolf Gottfried Wagner, * 5 januari 1917 , † 17 oktober 1966), Friedelind (* 29 maart 1918 , † 8 mei 1991), Wolfgang (voluit: Wolfgang Manfred Martin Wagner, * 30 august 1919 , † 21 maart 2010) en Verena (Verena Lafferentz, geboren Wagner, * 2 december 1920 , † 19 april 2019). Na de dood van Siegfried had Winifred Wagner van 1930 tot 1944 de leiding over de Bayreuther Festspiele. Ze was een vriendin en sponsor van Adolf Hitler, reden waarom ze na de oorlog de Festspiele niet meer mocht leiden, ook omdat ze tot haar dood weigerde de misdaden van het naziregime en Hitler te veroordelen.

[15]

Theodor Adorno (voluit: Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno, * 11 september 1903 , † 6 augustus 1969) was een Duits socioloog, filosoof, musicoloog, componist en literatuurcriticus. Zoals het een goed filosoof betaamt, verblijdde hij de wereld ongevraagd met oeverloze boeken en artikelen, waaronder: „Dialektik der Aufklärung. Philosophische Fragmente” (samen met Max Horkheimer), „Philosophie der neuen Musik”, „Minima Moralia. Reflexionen aus dem beschädigten Leben”, „Versuch über Wagner”, „Prismen. Kulturkritik und Gesellschaft”, „Aspekte der Hegelschen Philosophie”, „Noten zur Literatur I”, „Klangfiguren. Musikalische Schriften I”, „Mahler. Eine musikalische Physiognomik”, „Noten zur Literatur II”, „Einleitung in die Musiksoziologie. Zwölf theoretische Vorlesungen”, „Drei Studien zu Hegel”, „Der getreue Korrepetitor. Lehrschriften zur musikalischen Praxis”, „Quasi una fantasia. Musikalische Schriften II”, „Moments musicaux. Neu gedruckte Aufsätze 1928–1962”, „Noten zur Literatur III”, „Negative Dialektik”, „Berg. Der Meister des kleinsten Übergangs” en „Impromptus. Zweite Folge neu gedruckter musikalischer Aufsätze”.

[16]

„Triumph des Willens” was de door cineaste Leni Riefenstahl (voluit: Berta Helene Amalie Riefenstahl, * 22 augustus 1902 , † 8 september 2003) op fenomenale wijze opgenomen verfilming van de zesde Rijkspartijdag van de NSDAP (4-10 september 1934). Hoe afschuwelijk de boodschap die deze film wil uitdragen ook is, maar de opnamen zijn tot op de dag van vandaag onovertroffen.

[17]

Franz Josef Strauß (* 6 september 1915 , † 3 oktober 1988) was een Duits politicus van de CSU, waarvan hij van 1961 tot zijn dood voorzitter was. Hij was van 1953-1955 bondsminister zonder portefeuille, van 1955 tot 1956 bondsminister voor kernveiligheid en van 1956 tot 1962 bondsminister van defensie, tot hij vanwege de Spiegel-affaire moest aftreden. Van 1966 tot 1969 keerde hij terug, nu als bondsminister van financiën. Van 1978 tot 1988 was hij minister-president van Beieren. Bij de Bondsdagverkiezingen van 1980 verloor hij als kanselierskandidaat van de zittende kanselier Helmut Schmidt (voluit: Helmut Heinrich Waldemar Schmidt, * 23 december 1918 , † 10 november 2015).

[18]

De Centrumpartij was van 1980 tot 1986 een nationalistische politieke partij; in 1986 ging ze verder ging als Centrumpartij ’86. Partijvoorzitter Hans Janmaat (voluit: Johannes Gerardus Hendrikus Janmaat, * 3 november 1934 , † 9 juni 2002) was al in 1984 uit de partij gestapt en had een nieuwe partij, de Centrum Democraten, opgericht, die tot 1998 zou bestaan. Namens de Centrumpartij zat Hans Janmaat van 1982 tot 1984 in de Tweede Kamer (en later namens de Centrum Democraten van 1984 tot 1986 en van 1989 tot 1998).

[19]	The Movies aan de Haarlemmerdijk 161-163 is de oudste nog in gebruik zijnde bioscoop in Amsterdam. The Movies werd in 1912 opgericht onder de naam Bioscoop Tavenu, maar al twee jaar later werd de naam gewijzigd in Cinema Hollandia. Vanaf de jaren ’70 heet het filmhuis The Movies.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website