Er zijn weinig schrijvers zo verheerlijkt en verguisd als de Duitse schrijver Karl May - geestelijke vader van Winnetou, Old Shatterhand en Kara Ben Nemsi. Hij had neigingen tot schizofrenie en kleptomanie en belandde diverse keren in de gevangenis. Toch wist hij zich op te werken tot een populair schrijver. Grootheidswaanzin was hem niet vreemd: in bijna al zijn boeken is zijn alter ego Old Shatterhand de alles overheersende held, die het kwade bestrijdt en steeds overwint. May steeg hoog en viel diep: toen zijn crimineel verleden uitlekte, was het met zijn roem snel gedaan.

Karl May in 1900, aan de vooravond van vervolgingen, verdacht-makingen en beledigingen. Daar kwam een echtscheidingsaffaire nog eens bij.

‘Hij schokte en sidderde over zijn hele lichaam, er kwam een stroom bloed uit zijn mond. Het opperhoofd der Apachen drukte nog eenmaal mijn handen en strekte zijn ledematen. Toen gleden zijn vingers langzaam van de mijne af - hij was dood.’
Velen zullen deze regels over de dood van het indianenopperhoofd Winnetou herkennen. De Apache sterft in de armen van zijn bloedbroeder Old Shatterhand, de ik-figuur alias Karl May. Was deze Karl May werkelijk bevriend met het indianenopperhoofd of kwam Winnetou slechts voort uit zijn rijke fantasie? Hoe teleurstellend het antwoord ook mag zijn, Winnetou heeft nooit bestaan. Old Shatterhand in zekere zin wel. Hij was Mays alter ego, de man die hij graag had willen zijn, maar nooit werd.
Er zijn weinig geen schrijvers zo verheerlijkt en verguisd als Karl May, de veelschrijver van reisavonturen met een sterk moralistische inslag. Zijn omvangrijke werk is nog altijd een bestseller en ook het leven van de auteur vormt nog steeds een bron van belangstelling.
Dat komt niet in de laatste plaats door de autobiografie, die May aan het eind van zijn leven schreef. Een mengelmoes van leugen en waarheid om de auteur in een zo gunstig mogelijk daglicht te plaatsen. Een werkelijk beeld van de schrijver krijgt de lezer niet.

BLIND

Karl May werd op 25 februari 1842 in het toenmalige koninkrijk Saksen geboren. Zijn vader was een arme wever. Al als baby werd Karl blind en hij bleef dat tot zijn vijfde levensjaar. Dank zij die blindheid werden de fantasie en het voorstellingsvermogen van de jonge May aangescherpt. Zijn grootmoeder van vaderskant schijnt die eerste jaren een grote rol in zijn opvoeding te hebben gespeeld en hij heeft zijn latere vertellersgaven waarschijnlijk van haar geërfd.
Zelf schreef May hierover: „Grootmoeder was mijn alles. Ze was mijn vader, mijn moeder, mijn opvoedster, mijn licht en zonneschijn, die aan mijn ogen ontbraken. Alles wat ik met lichaam en ziel opnam kwam van haar. Ze was een dichteres bij de gratie Gods, een sprookjesvertelster.’
Maar eerst moest er worden geleerd, veel geleerd en toen Karl op zijn vijfde jaar weer kon zien ‘was mijn kindheid ten einde’. Zijn vader had namelijk gedaan gekregen dat zijn zoon al naar school mocht. Naast het schoolprogramma moest de jongen van zijn vader alle mogelijke verouderde leerboeken doorworstelen en overschrijven teneinde een zo groot mogelijke kennis te verwerven. Om wat bij te verdienen kwam hij als kegeljongen in de dorpskroeg terecht, waar zich ook een uitleenbibliotheek bevond.
Daar haalde de jonge May zijn enige ontspanningslectuur vandaan, sensatieverhalen over edele rovers en een ontaarde maatschappij. Hij ging er zo in op, dat hij werkelijkheid en verdichtsel door elkaar haalde en wegliep om zich bij de (fictieve) bendeleider Rinaldo Rinaldini 3 aan te sluiten. Gelukkig werd hij binnen een dag opgespoord en naar huis gebracht. Maar de kiem voor een leven, waarin verbeelding en werkelijkheid voortdurend mert elkaar in gevecht waren, was gelegd.
Na zijn lagere schooltijd ging de weverszoon naar de kweekschool voor onderwijzers. Hier werd hij voor het eerst betrapt op diefstal. Dat zou later nog vaker gebeuren. Zijn ‘criminaliteit’ bestond uit kleine vergrijpen. Kleptomanie zou men nu zeggen, geen geval voor een strafrechter, maar eerder voor de psychiater. De Duitse justitie blonk echter in die tijd niet uit in subtiliteit en enkele keren belandde de jonge May in de gevangenis.

INNERLIJKE STEMMEN

Karl May als Old Shatterhand, de man die de schrijver graag had willen zijn, maar nooit werd ....

Voor de diefstal van een horloge bracht hij in september en oktober 1862 zes weken door in de gevangenis van Chemnitz. May beweerde zelf dat hij het horloge alleen maar had geleend. In 1865 werd hij wederom gearresteerd, nu voor kleine zwendelpraktijken, waarbij hij zich voor iemand anders uitgaf. Volgens May omdat hij innerlijk was verscheurd en stemmen hoorde die hem tot bepaalde wandaden dwongen. De moderne psychiatrie zou dat wellicht schizofrenie noemen. Niettemin werd hij tot 49 maanden cel veroordeeld. Vanaf 14 juni 1865 tot 2 november 1868 zat hij gevangen in Zwickau. Hij werd vervroegd vrijgelaten wegens goed gedrag. In die jaren verzorgde hij onder meer de gevangenisbibliotheek en las opnieuw alles wat los en vast zat. Na zijn vrijlating leidde hij enige maanden een zwervend bestaan. Thuisgekomen zette hij zich weer aan het schrijven van een soort streekverhalen. Toen verviel hij in zijn oude fout en ging op het dievenpad, weer onder invloed van innerlijke stemmen, die hij moest gehoorzamen. Op 4 januari 1870 werd hij opnieuw gearresteerd en tot vier jaar veroordeeld. Karl May bracht de periode van 3 mei 1870 tot 2 mei 1874 in de gevangenis door, waar hij werkte als sigarenmaker en koordirigent. Hij was een voorbeeldige gevangene, die van de directie alle medewerking kreeg om te studeren en zich binnen de gevangenis nuttig te maken. In zijn autobiografie zegt de schrijver over die periode: „Ik moet zeggen dat deze vier jaar van ongestoorde eenzaamheid mij goed vooruit hebben geholpen. Ik kon de beschikking krijgen over elk boek dat ik wilde lezen. Ik begon weer te schrijven. Zodra ik iets klaar had, stuurde ik het naar huis.” Via een omweg kwam hij in contact met enkele uitgevers, die enige verhalen onder pseudoniem - het mocht immers niet bekend worden dat May in de gevangenis zat - in tijdschriften plaatsten. Na zijn ontslag uit de gevangenis begon hij verhalen voor die tijdschriften te schrijven, als het ware op bestelling. Hij kwam vervolgens in contact met de uitgever Münchmeyer 4 in Dresden, voor wie hij zogenaamde colportageromans schreef, die huis aan huis werden verkocht. Het werden niet zijn beste werken. Ze waren bedoeld voor een simpel publiek, doordrenkt met avontuur en sensatie en bezaten weinig diepgang. NAUWKEURIG Hij voelde dat hij zijn boodschap - simpel gezegd de liefde voor God en de naaste - hier niet kwijt kon en brak met Münchmeyer, die hem kort tevoren nog zijn zuster 5 als echtgenote had aangeboden. May had in die tijd al verkering met Emma Pollmer, met wie hij in 1880 trouwde. In de tussentijd moest hij nog een keer naar de gevangenis. In 1878 stierf een oom van Emma Pollmer onder geheimzinnige omstandigheden. May stelde zelf een onderzoek in naar de dood van de man, waarbij hij weer in zijn oude fout verviel: hij gaf zich uit voor een hoge opsporingsambtenaar. Natuurlijk liep hij tegen de lamp en werd wegens zijn verleden tot drie weken gevangenis veroordeeld, die hij in september 1879 uitzat.

In 1880 kreeg de schrijver een vast contract bij het blad ‘Deutscher Hausschatz’ in Regensburg, dat hem in staat stelde ongeremd toe te geven aan zijn dichterlijke wensdromen. Hij liet zijn ‘ik’ onder de namen Old Shatterhand en Kara Ben Nemsi (Karl, zoon der Duitsers, in het Arabisch) optreden als verdedigers van de verdrukten en bestraffers van het boze.
Hij was op dat moment weliswaar nooit in Amerika of de Oriënt geweest, maar toch klopten zijn reisverhalen precies. Elke rivier, elke indianenstam, elke mijl werd nauwkeurig beschreven. Zijn kennis over de geografie van verre streken en vreemde talen van alle mogelijke volkeren had hij uit boeken, die hij speciaal voor dit doel aanschafte. Vandaar ook dat met name zijn verhalen in het Wilde Westen volkomen achterhaald waren. De meeste indianenstammen waren al lang uitgemoord of zaten in reservaten, terwijl May ze nog wild over de prairie liet jagen.
Volgens May-kenner dr F.C. de Rooy 6 (hij schreef het boek ‘Karl May en zijn wereld’ 7) is de krachtigste succesfactor voor een schrijver de illusie dat de schrijver en zijn literaire ik één zouden zijn. May kreeg na 1892, toen zijn werken over het Wilde Westen voor het eerst in boekvorm werden uitgegeven, honderden en honderden brieven, waarin lezers om inlichtingen verzochten.
Als er pijnlijke vragen bij waren, zoals waarom de auteur niet had deelgenomen aan de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871, kon hij daar gemakkelijk een draai aan geven: ‘ik zat in Amerika’. Over zijn criminele verleden kon hij uiteraard niet spreken. Dat zou zijn reputatie in één klap hebben vernietigd. Hoe bekender May werd als auteur, hoe minder hij zich verwijzingen naar zijn verleden kon veroorloven. Zo ontstond er een web van leugens en intriges rond May, wiens fantasie zo sterk was dat hij in zijn eigen leugens ging geloven.
Enige vorm van grootheidswaanzin moet hem daarbij niet vreemd geweest zijn. Hij is immers in bijna al zijn boeken de alles overheersende held, die, bij voorkeur met hulp van andere Duitsers, het kwade bestrijdt en steeds overwint.
Lezers met vragen kregen altijd antwoord. Zijn brieven werden in de loop der jaren steeds ongeloofwaardiger: „Ik ben werkelijk Kara Ben Nemsi en Old Shatterhand en ik heb beleefd wat ik vertel. Ik heb die reizen ècht gemaakt en spreek de talen van de volkeren die ik heb bezocht. Geen enkele van de personen en geen enkele van de gebeurtenissen, die ik beschrijf, zijn verzonnen. Nog onlangs ben ik in Arabië bij mijn brave Hadji Halef Omar geweest...”
Zijn populariteit steeg in de jaren negentig tot grote hoogte. De gigantische verkoop van zijn boeken bracht hem tot rijkdom. In het jaar 1896 wordt Mays grote wens vervuld als hij zijn eigen villa ‘Shatterhand’ in Radebeul bij Dresden koopt, stelt dr De Rooy in zijn boek. Dr Karl May, alias Old Shatterhand, wordt vereerd als held en geleerde. Zijn doctorstitel was weliswaar vals en afkomstig van een obscuur instituut in de Verenigde Staten, maar dat mag de pret niet drukken.
In zijn werkkamer bevonden zich ongeveer tweeduizend werken: geografische, taalkundige en theologische werken. In een speciaal rek stonden de drie geweren, die May had laten vervaardigen, de Henry-buks, de beredoder en de zilverbuks, het geweer dat hij aan Winnetou toeschreef.
Tegen het eind van de eeuw was May de populairste schrijver van Duitsland. Hij gaf lezingen, waarbij hij gekleed ging als de woudloper Shatterhand, compleet met geweren. Hij beschreef zijn reisverhalen tot in de puntjes. Ook toen was hij nog altijd niet buiten Europa geweest. Dat gebeurde pas in 1899, toen hij een reis naar het Midden- en Verre-Oosten maakte. Pas in 1909 bezocht hij ook de Verenigde Staten. Daarbij bleef hij ver uit de buurt van wat toen nog van het Wilde Westen over was, hoewel hij in het boek dat hij over die reis schreef - ‘Het testament van Winnetou’ - een heel andere indruk wekte.

HETZE

Wie veel succes heeft wekt veel jaloezie op. Op het toppunt van zijn roem, in 1898, deed de Frankfurter Zeitung een felle aanval op de schrijver, daartoe aangemoedigd door afgunstige vroegere uitgeversrelaties. Andere bladen namen de hetze over. Vooral de journalist Rudolf Leibius 8 groef in zijn verleden. Toen de auteur in 1900 terugkeerde van zijn reis naar het Oosten was het met de idealisering van May en Shatterhand dan ook goeddeels gedaan. De sensatiepers had er weinig moeite mee om de eens gevierde schrijver van zijn voetstuk te stoten.
In de eerste jaren van deze eeuw stond May bloot aan een onafgebroken reeks van vervolgingen, verdachtmakingen en beledigingen. Daar bovenop kwam een echtscheidingsaffaire. In 1903 scheidde hij van Emma en trouwde met Klara Plöhn. Emma koos in de jaren daarna de kant van de tegenpartij. Zelf spande de auteur proces na proces aan tegen de uitgevers, die in zijn werken knoeiden zonder zijn toestemming 9 . Een aantal daarvan won hij, maar het kwaad was reeds geschied: hij klapte volkomen in elkaar nadat de verzwegen feiten van zijn leven boven tafel waren gekomen. Hij kon er niet langer tegenop en in 1912 stierf hij in zijn villa in Radebeul.
Zijn weduwe Klara May daarover: „Op 30 maart 1912 was ik de enige die in zijn stervensuur aan zijn zijde vertoefde. Daar die dag onze huwelijksverjaardag was, sprak hij met mij over verleden en toekomst. ’s Middags verviel hij in een eigenaardige droomtoestand, waarin hij zich met veel gestalten uit zijn fantasie onderhield, zoals hij zo vaak deed. Tegen achten richtte hij zich plotseling in bed op, keek met stralende ogen in de verte en zei met heldere stem: ‘Sieg, grosser Sieg. Ich sehe alles rosenrot’. Toen zonk hij met een oneindig vreugdevolle glans op zijn gelaat in de kussens terug en stierf.”

MUSEUM

Na zijn dood verflauwde de hetze. In 1913 al werd in Radebeul de ‘Karl May-uitgeverij’ opgericht, het bolwerk van de May-verdedigers. Na de Tweede Wereldoorlog verhuisde de uitgeverij naar Bamberg in West-Duitsland. Daar is ook het May-museum gevestigd, waar een groot aantal van de door hem gebruikte attributen te bezichtigen is, zoals zijn geweren, boeken en kleding. In Radebeul (in de voormalige DDR) bevindt zich het ‘Indianenmuseum’, in zijn vroegere villa ‘Shatterhand’. Dat museum leidt de laatste jaren, na de eenwording van de twee Duitslanden, echter een kwijnend bestaan. Sinds de jaren vijftig worden in Bad Segeberg (Noord-Duitsland) jaarlijks de Karl May-Festspiele gehouden, die de herinnering aan de auteur en zijn schepping levend moeten houden. Het werk van May is inmiddels in dertig talen vertaald. Alleen al in Duitsland zijn negentig miljoen exemplaren verkocht. Rond het midden van de jaren zestig werden er naar aanleiding van de boeken films gemaakt, Duits-Joegoslavische 10 produkties, waarvan de inhoud maar weinig met de oorspronkelijke werken te maken heeft. De Franse acteur Pierre Brice 11 (Winnetou), werd er een ster door, terwijl de Amerikaan Lex Barker 12 (Tarzan 13, in de VS in ongenade gevallen door een incestaffaire) een tweede kans kreeg als Old Shatterhand en Kara Ben Nemsi. Mays boeken blijven door de jaren heen een groot publiek boeien. Zijn werk trekt nog steeds nieuwe lezers. Genoeg in elk geval om uitgevers en biografen nog heel lang forse inkomens te verschaffen.

In een speciaal rek in de werkkamer van May stonden de drie geweren, die hij had laten vervaardigen: de Henry-buks, de beredoder en de zilverbuks, het geweer dat hij aan Winnetou toeschreef.

www op deze website