VOOR HET VOETLICHT

Karl May (1842-1912)

J. C. Oosterbaan 1


In onderstaand gaat Karl May-verzamelaar J. C. Oosterbaan 2 o.a. in op de vraag tot welke categorie schrijvers Karl May gerekend moet worden. Hierover blijkt nogal wat misverstand te bestaan.

In Nederland bestaat in kringen van jeugdboeken-specialisten en opvoedingsdeskundigen een nogal stereotiep beeld van Karl May: ‘schrijver van jongensboeken met christelijke tendensen’, die niet kunnen deugen, want de schrijver heeft in zijn jonge jaren in de gevangenis gezeten en daar al die zogenaamde avonturen verzonnen. Bovendien komt er nogal wat geweld in die boeken voor, wat ze niet zo geschikt maakt voor jongens, laat staan voor meisjes. Men kan daarom de Karl May-boeken maar beter vergeten of net doen alsof ze niet bestaan.
Deze veel voorkomende opvatting strookt niet met het feit, dat Winnetou, Old Shatterhand en Kara ben Nemsi al meer dan een eeuw van generatie op generatie dikke vrienden zijn met vooral veel jongere lezers in Nederland, veel jongens maar zeker ook een groot aantal meisjes. Na de Bijbel en Lenin 3 is Karl May een van de meest vertaalde schrijver ter wereld. Je kunt in Nederland geen antiquariaat binnen gaan of je vindt er wel een aantal Karl May-boeken.

KARL MAY IN NEDERLAND

‘Münchmeyer’-roman, 2e druk, ca. 1918

Sinds 1890 wordt Karl May in Nederland uitgegeven; in de loop der jaren door meer dan 35 uitgevers, die veelal slecht vertaalde en sterk ingekorte teksten gebruiken. Zelfs de vertalingen van serieuze uitgevers als H. J .W. Becht 4 en A. W. Bruna 5 laten mijns inziens nogal wat te wensen over. Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat uitgevers soms meer oog hadden voor de buitenkant dan voor de inhoud van hun boeken. Veel Karl May-boeken zijn goed gemaakt. Sterke bandontwerpen met fraaie illustraties op zeer fijn linnen in kleur gedrukt. De boeken zijn stevig gebonden en bevatten vaak uitstekende zwart/wit illustraties. Enkele namen van bandontwerpers/ illustratoren zijn: Frans van Noorden 6, André Vlaanderen 7, Jan Lutz 8, Louis Akkermans 9, en vooral niet te vergeten Henri van de Velde 10 en Tjeerd Bottema 11 die de door A.G. Schoonderbeek 12, Laren uitgegeven Karl May-boeken illustreerden. In een wat later tijdperk zien we ook illustraties van Will Berg 13 , Hans Kresse 14 en Hans Bishoff 15. Allemaal top-klasse, die de Duitse Karl May-verzamelaar doet watertanden. In Duitsland verschijnen de Karl May-boeken, nu al langer dan een eeuw, in de bekende groene uitmonstering bij de Karl May Verlag, die tegenwoordig gevestigd is in Bamberg. Natuurlijk zijn er in Duitsland wel enkele variaties, maar minder dan in Nederland. De belangrijkste variant is de exclusief voor de jeugd geschreven serie van zeven boeken, waarvan de eerste druk in het laatste decennium van de negentiende eeuw uitgegeven is door de “Union Deutsche Verlaggesellschaft”, Dresden/Leipzig/Berlin 16. Tussen 1895 en 1903 zijn vijf van deze “Union”-jeugdboeken door de bekende uitgeverij Van Goor Zonen 17 uit Gouda in Nederland op de markt gebracht. Het exterieur van deze vijf delen is vrijwel identiek aan de corresponderende delen van de “Union”. Ik denk dat hiermee de eerste stap werd gezet om Karl May in Nederland tot jongensboekenschrijver te promoveren.


HET JONGENSBOEK-IMAGO
De “Union”-boeken, en dus ook de vijf delen van Van Goor Zonen, maken inderdaad door hun uiterlijk duidelijk, dat ze voor jongere mensen bestemd zijn. Een zesde jeugdboek van de schrijver, Der Sohn des Bärenjägers, dat ook deel uitmaakt van de serie van zeven “Union”-jeugdboeken, werd in 1895 onder de titel Het Geheim van den Witten Bison in Nederland uitgegeven door Uitgevers Maatschappij Nederland 18 te ’s-Gravenhage. Dit boek kreeg een op de jeugd afgestemde uitvoering, met een prachtige illustratie op het voorplat, die helaas alleen van twee initialen is voorzien, te weten P.S. 19
Tussen 1905 en 1910 werden in Nederland de rechten op de Karl May-uitgaven, die tot dan toe bij Uitgevers Mij. Nederland en bij Van Goor Zonen lagen, overgenomen door H. J. W. Becht tet Amsterdam. In totaal bracht Becht tussen ca. 1907 en ca. 1912 twintig delen op de markt, in twee fraaie uitmonsteringen die van Uitgevers Mij. Nederland afkomstig zijn. Niet al die twintig titels zijn voor de jeugd geschreven, zeker niet de zes Oriënt-boeken met Kara ben Nemsi als hoofdpersoon en evenmin een aantal Amerika-delen. Dat zijn boeken die op iedere leeftijd gelezen kunnen worden. Toch heeft deze 20-delige Becht-serie, zowel door zijn uiterlijk als door de gehanteerde verkooptechniek het Karl May-beeld als jongensboekenschrijver bevestigd.

KARL MAY EN DE ZUILEN
Eenmaal als jongensboekenschrijver gepositioneerd ontkwam Karl May niet aan het strenge segmentatiemodel dat de Nederlandse samenleving zo lang kenmerkte. Want de jeugd uit de diverse kampen werd goed bewaakt. Bij de liberalen mocht veel, mits fatsoenlijk, dus zeker Karl May.


Eerste Karl May-uitgave in Nederland, 1890



Omslagontwerp André Vlaanderen, Hollands
Uitgeversfonds Amsterdam 20, 1928.

Deze zuil beschikte in de eerste decennia van de twintigste eeuw over de financiële middelen om de dure boeken van Van Goor, Becht en Schoonderbeek te kopen. De jeugd uit protestant-christelijke kringen en zeker ook de jeugd uit de rooms-katholieke zuil was vaker op de schoolbibliotheken aangewezen. Karl May lag daar prima, uiteraard mede ingegeven door de christelijke strekking van de boeken. Bij de socialistische zuil, waar de maakbaarheid van de ideale mens altijd voorop stond, lag het even anders. Daar was men niet zo dol op vuurwapens, schieten, vechten en jagen, maar het uitbannen van Karl May bleek ook in deze kringen op den duur niet vol te houden.

ALLEEN JONGENSBOEKEN?
In 1913 komen in Nederland de eerste Karl May-boeken die uitsluitend voor volwassenen Bestemd zijn op de markt. Het eerste boek betreft een vertaling van één van de vijf zogenaamde “Münchmeyer” colportageromans, te weten Deutsche Herzen Deutsche Helden 21. Oorspronkelijk was dit een anonieme roman in afleveringen, rondom 1885 door Karl May uit geldnood geschreven. In Nederland werd het verhaal in vier delen door vier uitgevers uitgebracht, respectievelijk Gebr. Nobels/Haarlem 22 (1913), Gebr. Cohen/A’dam 23 (1916), Bruna en Zoons/Utrecht (1918), en Gebr. Kluitman/Alkmaar 24 (1928). Met de teksten van die boeken was in de colportage-tijd, toen ze nog in weekafleveringen werden uitgebracht, flink gerommeld door de redacteuren van de Verlag van de Heer H.G. Münchmeyer 25 uit Dresden. Dat was in die jaren de gewone gang van zaken bij dit soort werk, want de afleveringen moesten op elkaar aansluiten en liefst per aflevering een zodanig slot hebben, dat reikhalzend werd uitgezien naar de volgende. Bovendien maakte Münchmeyer het colportagewerk van Karl May graag wat spannender; als erkend rokkenjager en bambocheur 26 hield hij ervan met gewaagde passages het schrijverswerk van zijn “Tausendsassa” 27 wat op te vrolijken. Tussen 1924 en 1930 verschijnen nog twee “Münchmeyer”-romans op de Nederlandse markt, te weten Das Waldröschen 28 en Die Liebe des Uhlanen 29, in Nederland uitgegeven door Schoonderbeek uit Laren, en wel in zeven respectievelijk vijf delen tussen 1924 en 1930.


Voor de tegenstanders van Karl May was de uitgave van deze colportageromans in boekvorm, onder de naam Karl May, koren op hun molen. Liederlijke scènes, pornografische toestanden, ‘Schund’-lectuur, het kon niet erger. Daar is echter eigenlijk geen sprake van, wel is het veelschrijverij van soms onsamenhangende dolle avonturen over de gehele aardbol. Wel met met gratis aardrijkskundeles, want zijn schoolmeester-aard heeft Karl May, hoezeer hij er zijn best voor deed, nooit kunnen verloochenen. En best spannend om te lezen, al was het maar vanwege de schier eindeloze fantasie. Maar om nu te zeggen dat het jongensboeken zijn gaat te ver. Boeken voor volwassenen met een kinderlijk gemoed zou ik zeggen. Ik heb er best aardigheid aan beleefd, maar niet in mijn jeugd, toen vond ik er niets aan.

LATER WERK VAN KARL MAY
In het wat latere werk, dat tussen ca. 1895 en ca. 1902 werd geschreven, komt het ‘Hogere’ en het ‘Mystieke’ wel heel erg duidelijk om de hoek kijken. Niet dat de boeken niet deugen, in tegendeel, het werk is goed doordacht en zorgvuldig geschreven maar het mist de frisheid en de originaliteit van vroeger werk. De grote “Volksschriftsteller” was toen een geslaagd en rijk man en zulks komt het werk van een kunstenaar zelden ten goede. Schoonderbeek heeft van dit werk nog heel wat titels op de Nederlandse markt gebracht, prachtig uitgegeven en voor de liefhebber van onschatbare waarde. Typische jongensboeken zijn het echter zeker niet.
Ook in het geval van Karl May bleek dat een genie zelden voor het geluk geboren is. De schrijver voelde zich bepaald niet thuis in de behaaglijke situatie van geslaagd auteur. Zijn grenzeloze creatieve fantasie, die geen complete uitlaat meer vond in zijn werk, sloeg op hol!


Uitgeverij Becht gaf de Karl May-boeken van ca. 1907 tot ca. 1960 uit.



Eerste uitgave bij Van Goor Zonen, 1898.

Hij vereenzelvigde zich totaal met de door hem gecreëerde machtige hoofdpersonen uit zijn boeken. Hij wàs Old Shatterhand, hij wàs Kara ben Nemsi. Ja, natuurlijk was hij dat, hij had die figuren immers verzonnen. Maar in de harde koude werkelijke wereld van alle dag ging deze dromerij natuurlijk niet op. Hij liet zich fotograferen in fantasierijke kostuums, zogenaamde ‘reisuitrustingen’, in de Oriënt en in de het Wilde Westen. Hij sjouwde met ‘de Beredoder’ van 20 kilo en showde het Henry 25-schots-geweer. Allemaal kinderlijk-naïef gedoe tegen een achtergrond van zaalpalmen en geschilderde decors. Hij wijzigde de ondertitel van zijn boeken van Reiseromane in Reiseerzählungen, schijnbaar een detail maar in feite een onthullende handeling: wat fantasie was, werd door de schrijver nu geduid als realiteit.
Ja, dan hoeft er maar iets scheef te gaan – en dat gebeurde in 1902 bij het verschijnen van de colportageromans in boekvorm onder de naam Karl May – en de jaloerse vijanden lopen te hoop.
Vanaf ca. 1902 besefte Karl May dat hij, net zo als bij zijn ‘jeugdzonden’, wederom het slachtoffer was geworden van zijn ongebreidelde fantasie. Hij wierp zich vervolgens, tot zijn dood in 1912, uitsluitend op vroom werk van een ingewikkeld hoog mystiek gehalte, dat hij voor echt literair werk hield. Voor velen is het onbegrijpelijk en onleesbaar, waar dan weer tegenover staat dat anderen dit werk beschouwen als de bekroning van zijn schrijverschap.
Van het late werk is heel weinig in het Nederlands vertaald. Winnetou’s Testament uit 1911 is een van de schaarse titels die nog zijn uitgebracht in Nederland, en wel bij Becht als het laatste deel van zijn serie.


Men kan over de kwaliteit van de boeken uit de laatste periode denken hoe men wil, maar een ding staat vast: hier is voor de jeugd niets te beleven.
De laatste tien levensjaren van de schrijver werden vergald door een aaneenschakeling van juridische processen, meestal met betrekking tot de uitgave van de Münchmeyer-romans onder zijn naam. Zijn verleden werd onthuld. Hij werd door zijn vijanden volledig afgebroken waarbij jaloezie en zakelijke belangen voor zijn tegenstrevers belangrijker waren dan het vinden van de waarheid. Natuurlijk heeft Karl May een groot aantal zaken niet handig aangepakt. Maar handigheid in menselijke relaties is een eigenschap die meestal niet harmonieert met een geniale aanleg. Hij was ook slecht in het aannemen van goede raad, om het vriendelijk te zeggen: enige eigenzinnigheid was hem niet vreemd. Kijk, en dat past beter bij een genie.

WEDEROPSTANDING
In de decennia na zijn dood bleek dat Karl May enkele onsterfelijke romanfiguren had gecreëerd. Een aantal boeken behoort m.i. tot de wereldliteratuur. Het bewijs hiervoor ligt in het feit dat zijn werk, dat voor een groot deel na 120 jaar nog springlevend is, alle negatieve kritiek overleefde en overleeft.
Een van de grootste, en zeker het bekendste van de huidige literaire genootschappen in Duitsland is de Karl May Gesellschaft e.V. , opgericht in 1969. Het viel mij in positieve zin op dat van de twaalf Nederlandse leden van dit ‘Gesellschaft’ er drie van het vrouwelijk geslacht zijn. Ik vind dat een onverwachte uitslag omdat in Nederland altijd wordt verkondigd dat meisjes geen Karl May-boeken lezen. Research-technisch zijn de aantallen te klein om definitieve conclusies te trekken, maar mijn indruk wordt bevestigd: ook meisjes lezen Karl May.


Uitgave door Het Boekhuis 30, Gent, ca. 1935.



Deel uit de luxe serie van de HEMA, Frany-uitgave 31 ca. 1928 - ca. 1938.

CONCLUSIE
Ware het werk van Karl May werkelijk zo onbenullig als zijn tegenstrevers graag afficheren, dan was het sop de kool niet waard geweest en zou niemand een eeuw later nog over hem spreken. Het uitsluitend tot ondeugdelijke jongensboekenschrijver bestempelen van deze geniale fantast is een tamelijk oppervlakkig standpunt. Het net doen alsof hij niet bestaat, hetgeen in Nederland in sommige kringen hardnekkig opgeld doet, is zelfs verwerpelijk.
De beroemdheid van veel grote schrijvers uit de ‘Gründerjahren’ in Duitsland is reeds lang vermorzeld door de molenstenen van de tijd. Karl May leeft echter nog!
Het zou misschien interessant zijn ook in Nederland meer aandacht aan het fenomeen Karl May te schenken. Ik moet echter toegeven, dat de door Karl May gepropageerde waarden anno 2000 in diskrediet lijken geraakt. Vriendschap, trouw, oprechtheid, eerlijkheid, moed, vergevensgezindheid, gewoon fatsoen, en dergelijke naïeve ouderwetse begrippen zetten in het ik-tijdperk weinig zoden aan de dijk. Maar ik wed, dat omstreeks 2005 in Nederland wederom een geweldige serie Karl May-boeken op de markt zal komen van een uitgever met een fijne neus. Waarschijnlijk nà een goed gemaakte spannende T.V.-serie. Want die komt er natuurlijk binnenkort aan!

TENSLOTTE...
Graag besluit ik dit artikel met een tweetal quotes van de meester zelf 32:
1. ‘[Ein gutes Jugendbuch], musz so geschrieben sein, dasz jeder Pedant und Patenterzieher es unbedingt für schädlich hällt.’
2. ‘Vor allen Dingen aber darf es nicht für die Jugend geschrieben sein, weil grad die “Wahre Jugend”, die bis in das höchste Alter jung bleibt, keine “Jugendschriften” liest’.
Waarvan akte!



De auteur van dit artikel publiceerde in 1999 Een ketting van boeken. Deze rijk geïllustreerde uitgave is bedoeld als handleiding voor Karl May-verzamelaars en bevat veel informatie over de diverse Karl May-uitgaven. Het boek kost fl. 42,50 en is te bestellen bij boekhandel/drukkerij Van Velzen, Krabbendijke, Tel. (0113) 501402.





  [1]In: Boekenpost, januari 2000.
  [2]Joan Christian Oosterbaan (* 19 februari 1928 , † 21 juni 2008) was een Nederlandse Karl May-kenner en -bibliograaf. Van zijn hand zijn de boeken „Een Ketting van Boeken”, „Karl Mays Bonanza van Boeken bij Becht” (met F.C. Roest), „Boeken zoeken in alle hoeken: de 21 zeldzaamste in Nederland”, „Karl May, de ‘verschreven’ schrijver”, „Lezen leren. Colportageromans: de vijf van Karl May”, (met F. C. Roest) en „Karl May Verzamelaars Compendium”.
  [3]Vladimir Iljitsj Lenin (Russisch: Владимир Ильич Ленин, revolutionaire schuilnaam van Vladimir Iljitsj Oeljanov, Russisch: Владимир Ильич Ульянов, * 10 april[juliaans]/22 april [gregoriaans] 1870 , † 21 januari 1924) was een Russisch communistische agitator, opstandeling, van 1917 tot 1924 eerste dictator van de Sovjet-Unie.
  [4]Herman Johan Wilhelm Becht (* 25 maart 1862 , † 26 februari 1922) was aanvankelijk handelsreiziger voor Van Holkema & Warendorf, maar al in 1892 vestigde hij zijn eigen uitgeverij in Amsterdam. In het logo van de uitgeverij stonden de initialen H.J.W.B. voor de zinsnede „Hebt In Werken Bevrediging”. In 1986 werd de uitgeverij overgenomen door Johannes Hendricus Gottmer (* 1902 , † 1974: Gottmer Uitgevers Groep) in Haarlem; de boeken van Becht verschijnen echter nog steeds onder hun eigen naam.
  [5]A.W. Bruna Uitgevers B.V. is een uitgeverij die in 1868 werd opgericht door de toen vierentwintigjarige Albert Willem Bruna (* 1844 , † 1902). Hij nam daarbij oorspronkelijk een boek-, papier- en muziekhandel in Haarlem over. Het bedrijf vestigde zich in 1890 in Utrecht, waar het tot 2014 bleef; tegenwoordig is Bruna in Amsterdam gevestigd. In 1909 werd de zaak gesplitst in uitgeverij A.W. Bruna & Zoon en De Spoorwegboekhandel, onder leiding van respectievelijk de oudste (Gerard, * 1870 , † 1935) en de jongste zoon (Hendrik, * 1874 , † 1965) van oprichter Albert Willem. De uitgever Albert Willem Bruna (* 1902 , † 1996) en zijn broer Hendrik (* 1916 , † 2008) waren kinderen van Gerard. Sinds de splitsing is er geen verband meer tussen de uitgeverij Bruna en de winkelketen Bruna en zijn het twee aparte organisaties.
  [6]Bedoeld wordt Frans van Noorden (voluit: Franciscus Martinus van Noorden, * 27 april 1887 , † 30 juni 1961) was een Nederlands schilder, tekenaar, boekbandontwerper en lithograaf. Hij is vooral bekend als illustrator en ontwerper van boekbanden voor kinderboeken en oogstte ook succes met de omslagontwerpen van de „zeer ouderwetse boeken over de zeer ouderwetse detective Geoffrey Gill” van Ivans (pseudoniem van Jakob van Schevichaven, * 20 juni 1866 , † 20 mei 1935) bij uitgeverij A.W. Bruna en Zoon in Utrecht.
  [7]André Vlaanderen (voluit: Cornelis André Vlaanderen, * 1 september 1881 , † 5 augustus 1955) was een Nederlands grafisch kunstenaar. Hij werkte van 1914 tot 1953 voor fietsenfabrikant Gazelle en was daar de vormgever van de reclame-uitingen van het bedrijf, variërend van prijscouranten, advertenties in de vakpers en posters tot het handelsmerk van de firma en het balhoofdplaatje, dat in een art-deco-stijl is ontworpen. Ieder jaar wist hij weer een uniek omslag voor de prijscouranten te maken. De advertenties, speciaal voor het blad Kampioen van de ANWB, waren meestal in de vorm van beeldverhalen gesteld: in de jaren tien en twintig vervaardigde hij ruim 500 advertenties voor dit blad. Hij produceerde tussen 1920 en 1930 ook een twintigtal gratis promotieboekjes voor Gazelle. Voor de AVRO ontwierp Vlaanderen het bekende embleem en verzorgde veel tekenwerk in de Avrobode.
  [8]Jan Lutz (voluit: Johannes Hermanus Lutz, * 11 november 1888 , † 7 september 1957) werkte voornamelijk als freelance-illustrator van kinderboeken en tijdschriften en als boekbandontwerper van ruim honderd boekbanden voor talloze uitgeverijen. Hij illustreerde onder andere het boek „Nieuwe avonturen van Pietje Bell” van Chris van Abkoude (voluit: Christiaan Frederik van Abkoude, * 6 november 1880 , † 2 januari 1960).
  [9]Louis Akkermans (voluit: Louis Prosper Ferdinand Johannes Akkermans, * 23 januari 1905 , † 24 maart 1999) was een Nederlands graficus en illustrator. Zijn bekendste werk is de iconische poster ter ere van de 377e gedenkdag van de eerste vrije Statenvergadering te Dordrecht op 19 juli 1572 (1 t/m 23 23 juli 1949), maar hij illustreerde ook Nederlandse uitgaven van boeken van Jules Verne (* 8 februari 1828 , † 24 maart 1905) en Karl May.
[10]Henri van de Velde (voluit: Hendrik van de Velde, * 14 januari 1896 , † 20 maart 1969) was een Nederlands kunstschilder, tekenaar, graficus, illustrator en aquarellist. Van de Veldes bekendste werk is het schilderij De Nieuwe Mensch, een groot magisch-realistisch doek van 2,04 bij 1,49 meter (zonder lijst). Het werk komt voort uit het fascistische gedachtegoed. Op dit doek liet hij een gespierde man met ontbloot bovenlijf naar de toekomst kijken, met in zijn rechterhand een zwaard met vlammen. Het toont de nieuwe, fascistische mens met onder zijn voeten het skelet van de Verlichting en het rationalisme en de vertrapte boeken van Karl Marx (* 5 mei 1818 , † 14 maart 1883), Voltaire (pseudoniem van François Marie Arouet, * 21 november 1694 , † 30 mei 1778) en Charles Darwin (voluit: Charles Robert Darwin, * 12 februari 1809 , † 19 april 1882), strijdend tegen kapitalisme en communisme en op weg naar een Nieuwe Orde. Vanwege zijn lidmaatschap van de NSB werd hij na de Bevrijding een jaar geïnterneerd. Na zijn vrijlating heeft nog geschilderd en geëxposeerd, maar werd door de kunstwereld genegeerd en door het grote publiek vergeten.
Hij moet niet verward worden met de Belgische kunstschilder, ontwerper, vormgever en architect Henry Clemens Van de Velde (* 3 april 1863 , † 15 oktober 1957).
[11]Tjeerd Bottema (ook wel Tsjeard Bottema, * 6 februari 1884 , † 8 maart 1978) was een Nederlands schilder, tekenaar, illustrator en boekbandontwerper. Bottema was tevens reclametekenaar en illustrator. Als reclame-ontwerper ontwierp hij het logo van RVS, de man met de hoge hoed en wandelstok met de vrouw onder een parasol. Als illustrator maakte hij de tekeningen voor de boeken van de protestants-christelijke schrijvers Anne de Vries (* 22 mei 1904 , † 29 november 1964) en W.G. van de Hulst (voluit: Willem Gerrit van de Hulst (sr.), * 28 oktober 1879 , † 31 augustus 1963), maar hij maakte ook tekeningen voor het socialistische tijdschrift De Ware Jacob. Een door hem gemaakte tekening van een zwerver inspireerde de schrijver John Henri uit den Bogaard (* 10 juni 1911 , † 26 mei 1993) tot de creatie van de TV-figuur Swiebertje.
[12]Age Schoonderbeek (voluit: Arie Gerrit Schoonderbeek, * 23 december 1887 , † 7 juli 1986) uitgever te Amersfoort van 1910 tot 1913, uitgever en boekhandelaar te Laren/NH vanaf 1913, o.a. van Karl May-boeken.
[13]Will Berg (voluit: Willy Everardus Berg, * 12 augustus 1921 , † 2001) was een Nederlands illustrator van kinderboeken, zoals de Marjoleintje-serie van Freddy Hagers (pseudoniem van Frederik August Betlem, * 9 september 1905 , † 12 november 1977) en de Winnetou-serie uit de jaren ’70: niet die van Karl May, maar van ene Billy Brand (pseudoniem van Frank Vernooy, voluit: Franciscus Adrianus Johannes Vernooy, * 30 april 1914 , † 1984).
[14]Hans G. Kresse (voluit: Hans Georg Kresse, * 3 december 1921 , † 12 maart 1992) was een Nederlands illustrator en striptekenaar, wiens beroemdste reeks Eric de Noorman was, maar ook zijn tiendelige Indianenreeks, een reeks stripboeken over de geschiedenis van de indianen in Noord-Amerika (1973-1982), verdient aandacht.
[15]Hans Bishoff (* 8 april 1939) is een Nederlands cartoonist, illustrator, aquarellist, tekenaar, pentekenaar, etser, lithograaf en wandschilder. Hij illustreerde o.a. de Karl May-boeken van Uitgeverij Skarabee.
[16]De Union Deutsche Verlagsgesellschaft werd op 1 juni 1889 in Stuttgart (dus niet Dresden, Leipzig en/of München!) opgericht door een fusie van Verlag Wilhelm Spemann (van Johann Wilhelm Spemann, * 24 december 1844 , † 29 juni 1910), Verlag Hermann Schönlein (van August Hermann Schönlein, * 2 september 1833 , † 2 december 1908) en Verlag Gebrüder Kröner (van Gustav Adolf Kröner, sinds 1905 von Kröner, * 26 mei 1836 , † 29 januari 1911 en Paul Kröner, * 1839 , † 1900).
Union gaf van Karl May de zeven jeugdboeken uit, die eerder als feuilletons in „Der gute Kamerad” (Verlag Wilhelm Spemann) waren verschenen: „Der Sohn des Bärenjägers”, „Der blaurote Methusalem”, „Die Sklavenkarawane”, „Der Schatz im Silbersee”, „Das Vermächtnis des Inka”, „Der Oelprinz” en „Der schwarze Mustang”.
[17]Gerrit Benjamin van Goor (* 1816 , † 1871) begon in 1839 in Gouda een boekhandel en drukkerij. Hij gaf boeken uit over diverse onderwerpen, maar het bedrijf had in de loop der jaren het meeste succes met de uitgaven die op de educatieve markt gericht waren, onder meer schoolwoordenboeken van Kramers en andere schoolboeken. Ook jeugdliteratuur was een belangrijk onderdeel. Vooral de woordenboeken waren zijn troetelkinderen; hij zorgde voor een ordentelijke typografie en een bijdetijdse uitgave; nieuwe woorden kregen al snel een plaats in een volgende druk. Geconstateerde onjuistheden en verouderde termen werden vlot verwijderd, in tijden van loodgietseldruk een kostbare aangelegenheid. Dat de zaken goed liepen is wel af te leiden uit het feit dat Benjamin van Goor in 1869 intrek kon nemen in Huis Van Strijen, een van de grootste stadspaleizen van Gouda.
Na het overlijden van de oprichter werd de zaak overgenomen door zijn zoons Dirk Lulius van Goor en Jacob Meinhard Noothoven van Goor. Zij verkochten de boekhandel, breidden de uitgeversactiviteiten uit en verhuisden de zaak naar Den Haag. Zoals vele Nederlandse uitgeverijen openden ze ook een vestiging in Batavia in het toenmalige Nederlands-Indië. De uitgeverij is in de jaren ’70 van de 20e eeuw overgenomen door uitgeverij Het Spectrum, maar de naam leeft nog steeds voort als een in kinderboeken en jeugdliteratuur gespecialiseerd imprint.
[18]Uitgevers-Maatschappij „Nederland” te ’s-Gravenhage gaf tussen 1895 en 1907 enkele Karl May-boeken uit. Populaire naam blijkbaar, want ook in Amsterdam bestond vanaf 7 november 1921 een Uitgevers-Maatschappij „Nederland”.
[19]P. S. is onbekend.
[20]Hollands Uitgeversfonds in Amsterdam gaf tussen 1928 en 1942 enkele Karl May-boeken uit.
[21]„Deutsche Herzen, deutsche Helden” is Mays vierde colportageroman en de bewerkte versie ervan is in Nederland in de Karl May Pockets verschenen als deel 45 t/m 48.
[22]Gebrs. Nobels was een drukkerij en uitgeverij aan de Spaarnwouderstraat 36-38-40 te Haarlem; later werd de naam veranderd in Haarlemsch Drukkers- en Uitgevers-Maatschappij.
[23]Gebroeders E. & M. Cohen was een in Nijmegen, Arnhem en vanaf 1906 in Amsterdam (Keizersgracht 333 en later Heerengracht 326) gevestigde uitgeverij en boekhandel. Als leesbibliotheek startte de firma onder Godert Ezechiël (II) Cohen (* 1803 , † 1876) op 6 maart 1827 in Nijmegen. Later richtte de familie Cohen een uitgeverij op.
[24]Uitgeverij Kluitman Alkmaar B.V. is een Nederlandse uitgeverij die in 1864 in Alkmaar werd opgericht door Pieter Kluitman (* 9 januari 1838 , † 19 mei 1913). Kluitman is in de loop der tijd een van de bekendste uitgevers van kinderboeken in Nederland geworden met series als Dik Trom, Pietje Bell en De Kameleon. In december 2018 kwam er een einde aan Kluitman als zelfstandige uitgeverij, toen het bedrijf werd overgenomen door BBNC Uitgevers in Amersfoort, die het bedrijf wel onder de naam Kluitman voortzetten.
[25]Heinrich Gotthold Münchmeyer (* 29 juni 1836 , † 6 april 1892) was uitgever en colportageboekhandelaar in Dresden.
Van maart 1875 tot december 1876 was Karl May aan deze uitgever verbonden en redigeerde hij de tijdschriften Der Beobachter an der Elbe (dat van 1874 tot 1875 bestond), Deutsches Familienblatt. Wochenschrift für Geist und Gemüth zur Unterhaltung für Jedermann (1875-1877; hierin publiceerde May zijn eerste indianenverhalen), Schacht und Hütte. Blätter zur Unterhaltung und Belehrung für Berg- Hütten- und Maschinenarbeiter (1875-1876) en Feierstunden am häuslichen Heerde. Belletristisches Unterhaltungs-Blatt für alle Stände (1876-1877; hierin publiceerde May zijn eerste verhalen over de Oriënt).
Tussen 1882 en 1887 schreef Karl May zijn vijf grote colportageromans voor Verlag H. G. Münchmeyer: „Waldröschen oder die Rächerjagd rund um die Erde” (december 1882-augustus 1884; 2.612 pagina’s), „Die Liebe des Ulanen – ein packender Fortsetzungsroman über den deutsch-französischen Krieg 1870/71” (september 1883-oktober 1885; 1.724 pagina’s), „Der verlorne Sohn oder Der Fürst des Elends. Roman aus der Criminal-Geschichte” (augustus 1884-juli 1886; 2411 pagina’s), „Deutsche Herzen – Deutsche Helden” (december 1885-januari 1888; 2.610 pagina’s) en „Der Weg zum Glück – Höchst interessante Begebenheiten aus dem Leben und Wirken des Königs Ludwig II. von Baiern” (juli 1886-augustus 1888; 2.616 pagina’s).
[26]Een bambocheur (ook bamboucheur) is een in de negentiende eeuw in het Nederlands geïntroduceerd woord voor een boemelaar, iemand die veel alcohol drinkt. Het woord komt uit het Frans, waar het in 1821 opduikt, afgeleid van het vroeg-achttiende-eeuwse bambochade, „(schilderij van een) uitspatting”, wat weer een vertaling is van het Italiaanse bambocciata, dat een schildersgenre van kroegvoorstellingen aanduidt. Dat woord is weer afgeleid van de bijnaam van de Nederlandse schilder Pieter van Laer (voluit: Pieter Jacobsz. van Laer of van Laar, gedoopt 15 december 1599 , † vermoedelijk najaar 1642), die in Rome dit genre introduceerde: Bamboccio, „de ledenpop”.
Het gebruik van het woord was functioneel in de standenmaatschappij waar men een eufemisme nodig had voor een man van hogere stand die bij de lagere stand gewoon een zuiplap genoemd zou worden. Tegenwoordig nog gebruikt voor studenten uit hogere kringen die eenzelfde gedrag vertonen.
[27]Duits: alleskunner.
[28]„Waldröschen oder die Rächerjagd rund um die Erde” was Karl Mays eerste colportageroman en de bewerkte versie ervan is in Nederland in de Karl May Pockets verschenen als deel 26 t/m 30.
[27]„Die Liebe des Ulanen – ein packender Fortsetzungsroman über den deutsch-französischen Krieg 1870/71” was Karl Mays tweede colportageroman en de bewerkte versie ervan is in Nederland in de Karl May Pockets verschenen als deel 31 t/m 34.
[30]Uitgeversfonds Het Boekhuis te Gent (later Antwerpen) gaf tussen 1934 en 1955 enkele Karl May-boeken uit.
[31]Frany was een soort huismerk van de HEMA, dat tussen 1930 en 1948 redelijk wat Karl May-boeken (in twee verschillende uitgaven) uitgaf. Rond 1930 startte de HEMA met de verkoop van fotomaterialen onder het huismerk Frany, een samenstelling van de namen Francien en Annie, de dochters van de toenmalige directeur. Later gaf de HEMA onder dit merk ook boeken uit en verkocht het verschillende etenswaren, met name fruit in blik en vruchtensappen. Frany was HEMA’s eerste huismerk, dat tot inde jaren ’ bleef bestaan.
[32]Beide citaten komen uit een door Karl May geschreven brief van 16 augustus 1909, die zich in het archief van Julius Holz (* 1867 , † 1916), een van de uitgevers van de Duitstalige krant de New Yorker Herold, bevindt. Daarmee is nog niet gezegd dat deze brief inderdaad aan Holz gericht was, aangezien deze Holz nooit een jeugdboek heeft uitgegeven, maar in zijn archief bevinden zich wel allerlei brieven van en aan Amerikaanse journalisten, schrijvers en kunstenaars. Volker Griese (* 1965), die in 2018 het boek „»Meine Frau hätte gern einen Ernstthaler Kartoffelkuchen«. Ausgewählte Briefe 1860-1912” van Karl May uitgaf, houdt het erop dat de brief gericht is aan Paul Faltin-Weinberg, waarschijnlijk een lezer van Karl May, die zich in een brief van 14 augustus 1909 aan May wendde met de vraag wat een goed jeugdboek was, aangezien hij net met een „piblicatie over de Duitse jeugdliteratuur” bezig was. De publicatie is nergens terug te vinden.



Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

Terug naar de Karl May-startpagina.

Terug naar de Apriana-startpagina.



Google
www op deze website