Nationalisten gebruikten de ‘indiaan’ bij de constructie van een nationale identiteit, de nazi’s in hun strijd tegen de Amerikaanse imperialisten, en extreemrechts als afschrikking.

In Bad Segeberg wordt Winnetou vertolkt door de bekende Duitse acteur Jan Sosniok. © belgaimage

BRUSSEL | Het droeve lot van Amerika’s oorspronkelijke bewoners moet de Duitsers tot lering strekken, houdt Alternative für Deutschland (AfD) voor. Want kijk wat er gebeurde: ‘De indianen konden de immigratie niet tegenhouden. Nu leven ze in reservaten’.
Dat ze bijna werden uitgeroeid en nu in miserabele omstandigheden wonen, hebben de Native Americans, althans in de extreemrechtse lezing van de geschiedenis, aan zichzelf te wijten. Ze geloofden de mooie praatjes van de indringers die beweerden dat ze gewoon een plek wilden om hun godsdienst in alle vrijheid te beleven, maar die op de duur het hele continent veroverden.
In plaats van de blanke nieuwkomers te bestrijden, poogden de Natives hen in hun samenleving te integreren. Die politiek brak hen echter zuur op. AfD is er dan ook vast van overtuigd: ‘Als Sitting Bull vandaag zou leven, zou hij op de AfD stemmen’.

‘Politieke of ideologische bedoelingen had Karl May niet. Toch slopen de nationalistische concepten over de Duitse cultuur in zijn verhalen’ FRANK USBECK Historicus

Variaties van dit thema zijn ook elders in Europa terug te vinden bij extreemrechtse en anti-immigratiepartijen (zie foto’s). De truken van de nazi’s blijken nog steeds te werken. Ook Hitlers kompanen maakten gretig gebruik van het beeld van de ‘indiaan’. Dat de nazi’s het superieure blanke Herrenvolk vergelijken met ‘roodhuiden’ is minder vreemd dan het lijkt.

Germanen

‘Vanaf het moment dat de Duitsers in de 16de eeuw over het bestaan van ‘indianen’ hoorden, waren ze erdoor gefascineerd’, zegt historicus Frank Usbeck van het Museum für Völkerkunde in Leipzig en Dresden. Al wordt het Indianerenthusiasmus pas echt een deel van de Duitse populaire cultuur in de 19de eeuw.
Al rond 1800 krijgt dat enthousiasme een ideologische lading. De ‘indiaan’ krijgt een rol in de eenmaking van de Duitsers en de constructie van een Duitse nationale identiteit. Tot dan voelden de Duitsers, die destijds bovendien de Franse bezetting moesten verduren, zich immers op de eerste plaats Beier of Saks, geen Duitser.

Zo’n 40.000 Duitsers spelen in hun vrije tijd ‘indiaan’

‘De nationalisten gingen daarom op zoek naar een stichtingsmythe, naar rolmodellen waarachter alle Duitsers zich konden verenigen’, zegt Usbeck, auteur van Fellow Tribesmen: The Image of Native Americans, National Identity, and Nazi Ideology in Germany (2015). Die vonden ze in de fabel van de Germaanse stammen die hun verschillen opzijzetten en in 9 na Christus in het Teutoburgerwoud drie beter uitgeruste Romeinse legioenen versloegen onder leiding van de dappere krijgsheer Hermann der Cherusker, alias Arminius.
Behalve Germania (98 n. Chr.) van de Romeinse schrijver Tacitus waren er nauwelijks bronnen over de Germanen, maar de Duitsers geloofden dat ze veel over hen konden leren van de ‘indianen’. Volgens de evolutieleer evolueren volkeren immers langs eenzelfde lijn en zitten primitieve stammen in een ontwikkelingsfase die meer geëvolueerde volkeren al hebben doorgemaakt. Met andere woorden: de Duitsers keken naar de ‘indianen’ om zichzelf te doorgronden.

Lotgenoten

Het ging daarbij niet om de echte Native Americans, maar om een geromantiseerd beeld van de bewoners van de Great Plains, zoals op de schilderijen van de Zwitser Karl Bodmer en de Amerikaan George Catlin (1796-1872), die zijn werk aan Europese galerijen kwam slijten: zonder vrees, nobel, fier te paard en getooid met prachtige veren. Ook De Laatste der Mohikanen (1826) van de Amerikaan James Fenimore Cooper, dat in Duitse vertaling onmiddellijk een bestseller werd, had grote invloed op de stereotypering. En natuurlijk de Buffalo Bill Shows (1890).
De 19de-eeuwse nationalisten stelden de Native Americans voor als één volk en het conflict met de oprukkende Europeanen als een rassenoorlog tussen ‘rood’ en ‘wit’. En net als de ‘indianen’ zijn de Duitsers volgens hen verbonden door Blut und Boden. De nationaalsocialisten zouden die stelling verder radicaliseren.
‘De nazi’s speelden handig in op het Indianerenthusiasmus van de Duitsers’, zegt Usbeck. ‘In hun propaganda stelden ze Native Americans en Duitsers als lotgenoten voor. Beide volkeren waren het slachtoffer van de Amerikaanse imperialisten. Eerst hadden die de indianen uitgemoord, dan poogden ze hetzelfde te doen met de Duitsers door hun steden te bombarderen.’ De nazi’s pareerden alle Amerikaanse kritiek op hun behandeling van de joden met een verwijzing naar de uitroeiing van de Native Americans.

Hobbyclubs

Niet alleen neonazi’s en tegenstanders van immigratie hebben een boontje voor ‘indianen’. Elke zomer trekken de opvoeringen van de avonturen van het Apache-opperhoofd Winnetou en zijn blanke bloedbroeder Old Shatterhand honderdduizenden kijkers van alle leeftijden en gezindten (zie inzet).
Zo’n 40.000 Duitsers spelen in hun vrije tijd ‘indiaan’. ‘Sommigen worden lid van zo’n hobbyclub omdat ze er een wereld vinden waar de genderrolpatronen nog duidelijk waren en waar mannen nog echt man kunnen zijn’, stelde Usbeck vast. ‘Anderen willen terug naar de natuur, weg uit de kapitalistische consumptiemaatschappij. Nog anderen zijn fervente Pow-Wowdansers.’ Hier en daar is een club geboeid door het echte leven in de reservaten, maar de meesten houden vast aan de 19de-eeuwse stereotiepen – wat hen zwaar wordt aangerekend door de Native Americans.
Hobbyclubs hebben moeite om jongeren aan te trekken. Maar Usbeck is er van overtuigd dat het Indianerenthusiasmus van de Duitsers niet snel zal uitdoven. De ‘indiaan’ blijft ook nu politiek bruikbaar omdat hij verbonden is met noties van verzet, vrijheid, gemeenschapsgevoel … Hij is bruikbaar voor rechts als afschrikking tegen ongeremde immigratie en voor links als symbool van anti-kapitalisme.

Affiches van AfD, de Italiaanse Lega, de jeugdafdeling van de Oostenrijkse FPÖ. ‘Als Sitting Bull vandaag zou leven, zou hij op de AfD stemmen’, aldus de AfD. © rr

200.000ste bezoeker voor Winnetou-show De Duitsers waren lang voor Karl May verwoede liefhebbers van indianenverhalen. En voor wetenschappers is hij niet eens zo belangrijk. ‘Maar als je vergeet hem een ereplaats in je voordracht te geven, heb je het vlaggen’, weet historicus Frank Usbeck uit ervaring. May blijft, 125 jaar na de publicatie van zijn eerste Winnetou-verhaal, razend populair. Het Karl May Museum in Radebeul bij Dresden, de laatste woonplaats van de schrijver, viert dit jaar zijn negentigste verjaardag en denkt volop aan uitbreiden en moderniseren. Over twee jaar wordt begonnen met de bouw van een derde, hypermoderne tentoonstellingsruimte. Voor het openluchttheater in het nabijgelegen Rathen is het eveneens een jubileumjaar: daar vond tachtig jaar geleden de première plaats van Winnetou, in aanwezigheid van May’s weduwe Klara. In Bad Segeberg, niet ver van de Deense grens, waar al sinds 1952 Winnetou-shows worden opgevoerd, werd gisteren de 200.000ste bezoeker van het seizoen verwelkomd – en dat loopt nog tot 2 september. Vol fouten May vatte zijn schrijverscarrière aan toen de populaire leescultuur zich begon te ontwikkelen met stuiverromannetjes en feuilletons in kranten. ‘May verstond de knepen van het vak’, zegt Usbeck. ‘Hij wist precies wat de mensen wilden lezen.’ De personages, de landschappen, de dialogen … het klinkt alsof May er zelf bij was. Nochtans is hij pas op het einde van zijn leven een keer naar de VS gereisd en niet verder westwaarts geraakt dan de Niagara Falls. Dat zijn boeken stijf staan van de historische en etnografische fouten, zal zijn bewonderaars een zorg wezen. May wilde in de eerste plaats geld verdienen. Politieke of ideologische bedoelingen had hij niet. ‘Toch slopen de nationalistische concepten over de Duitse cultuur in zijn verhalen’, zegt Usbeck. Het is niet moeilijk in Old Shatterhand de ‘goedaardige Duitse conquistador’, de welwillende civilisator te zien. Het wemelt van de Duitsers in May’s verhalen, maar nooit in de rol van koloniale onderdrukker. De ‘slechte blanken’ waren Angelsaksen. Kwaad Zelfs Winnetou, het Apache-opperhoofd, lijkt verdacht veel op een Duits burgermannetje. Alleen zijn kleding is exotisch; in zijn woorden en daden kunnen de Duitsers zich gemakkelijk herkennen. May schrijft aan de Apaches karaktertrekken toe die eigen zijn aan de ideale Duitser: nobel, trouw, gehecht aan land en volk, één met de natuur. Het onafscheidelijke duo trotseert de grootste gevaren, maar uiteindelijk overwinnen ze alle kwaad. Dat spreekt volgens wetenschappers de lezers aan. De nazi’s namen de techniek over: hoe sterk de vijand ook is, beloofden ze de Duitsers, we zullen overwinnen. (esn)

[1]	In: De Standaard, 4 augustus 2018.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website