SITVS ERVDITIONIS CLASSICAE CVLTAEQVE
Piazza Navona 
| Piazza Navona
Op de Piazza Navona bewonderen we allereerst de fotogenieke Fontana dei Fiumi en de Sant’Agnese in Agone.
De Fontana dei Fiumi (Vierstromenfontein) is een ontwerp van wie anders dan Gian Lorenzo Bernini (* 1598 , † 1680); de fontein bestaat uit een obelisk, die
uit het Circus van Maxentius komt, en die is omringd met vier beelden die elk een werelddeel symboliseren: de Ganges, de Nijl, de Donau en de Rio de la Plata.
De Ganges staat symbool voor het werelddeel Azië en is afgebeeld met een roeispaan in zijn hand om aan te geven dat deze rivier bevaarbaar is; de Nijl symboliseert Afrika en heeft
een bedekt hoofd omdat de bron ervan in de tijd van Bernini nog niet ontdekt was (voor degenen die het weten willen: de bron van de Witte Nijl is pas in 1937 door
Burkhart Waldecker (* 1902 , † 1964) ontdekt!); als symbool van Europa is niet de Tiber gekozen, maar de Donau, die met zijn ene hand het wapenschild van paus
Innocentius X vasthoudt; Waarom voor de Donau gekozen is in plaats van de Tiber is te verklaren door de obelisk in het midden van de fontein; men beweert dat Bernini zich bij de
keuze voor de Donau heeft laten leiden door het feit dat de opdrachtgever van het circus dat de basis van het plein vormt, keizer
Domitianus, tijdens zijn regering ernstig werd bedreigd vanuit het gebied rondom de Donau; de vierde en laatste rivier
is de Rio de la Plata, die staat voor Zuid-Amerika; deze riviergod heeft een stapel muntstukken om zich heen die aangeven dat het in 1492 herontdekte Amerika met name de katholieke
Spanjaarden onmetelijk veel rijkdom heeft gebracht; een dezer dagen zullen wij iets van het eerste goud dat Europa vanuit de Nieuwe Wereld bereikte, zien.
Dat er in de barok zoveel antieke obelisken werden gebruikt, is te verklaren uit het feit, dat de obelisk in Egypte werd gezien als het symbool van het licht, hetgeen door de
christenen in deze tijd werd opgevat als het „lumen Christi”. Uit de hiërogliefeninscripties op de obelisk blijkt dat ze in het jaar 81 is gemaakt voor Domitianius; ze heeft
echter eerst eeuwenlang in de Tempel van Serapis in Rome gestaan en later, zoals gezegd, in het Circus van Maxentius aan de Via Appia; de inmiddels omgevallen en gebroken
obelisk lag daar geduldig te wachten tot Bernini haar in de zeventiende eeuw zou hergebruiken. De obelisk is bekroond met de duif, het dier in het wapen van paus
Innocentius X (=Giovanni Battista Pamphilj, 1644-1655). De fontein
ligt recht tegenover de Sant’Agnese en de legende wil dat Bernini ons laat zien hoe hij over zijn grote concurrent Francesco Borromini (* 1599 , † 1667) dacht: de
Rio de la Plata houdt zijn hand afwerend omhoog, omdat het beeld, net als Bernini zelf, bang zou zijn dat de gevel van de Sant’Agnese om zal vallen! Een grappig verhaal
voor de argeloze toeristen, maar zo vaak met grappige verhalen klopt er niet bijster veel van: de fontein is ouder dan de kerk!
Wat wél klopt, is dat de opdracht voor het maken van de fontein aanvankelijk aan Borromini was toegewezen, maar dat de sluwe Bernini een zilveren model van zijn ontwerp maakte en
dat cadeau deed aan Olimpia Maidalchini-Pamphilj (* 1591 , † 1657), de schoonzus van paus Innocentius X en wat hij daarmee beoogde, gebeurde ook daadwerkelijk: hij kreeg alsnog
de opdracht voor de fontein, overigens een veel weelderiger exemplaar dan het ontwerp van Borromini.
De Fontana dei Fiumi is de blikvanger van het plein
De Ganges |
De Nijl |
De Donau |
De Rio de la Plata |
De oorspronkelijke eerste Sant’Agnese werd reeds in de achtste eeuw gebouwd op de plek waar de Heilige Agnes in 305 stierf bij de verdediging van haar kuisheid; Agnes
werd als dertienjarige aan heidense goden gewijd en was het slachtoffer van verkrachting; toen zij naar de Tempel van Minerva werd gebracht, maakte zij een kruisteken en
weigerde zich tegen God te keren. Vele jonge mannen vroegen haar ten huwelijk, maar zij weigerde en zei dat ze al verloofd was met Jezus Christus. Daarop werd ze gemarteld en vond
ten slotte de dood door een zwaard dat in haar de keel gestoken werd. Wat er nu staat, is als renovatie van de oude kerk in 1652 begonnen door Girolamo Rainaldi (* 1570 , † 1655),
maar de belangrijkste onderdelen, de roemruchte gevel en de koepel, zijn van de hand van Borromini; Girolamo Rainaldi’s zoon Carlo Rainaldi (* 1611 , † 1691) voegde er de
beide torens aan toe; deze laatste Rainaldi is ook de man die het naast de kerk gelegen Palazzo Pamphilj ontwierp.
Het hoofd van de Heilige Agnes (waarbij mij steeds weer opvalt dat dat hoofd wel héél klein is, zelfs voor een meisje van dertien) wordt in de Cappella di
Sant’Agnese bewaard en in de kerk zelf, onder het orgel, bevindt zich het graf van de paus uit de Pamphilj-familie, de eerste genoemde Innocentius X. Het orgel is trouwens
ontworpen door de Limburgse orgelbouwer Willem Hermans (* 1601 , † 1683) uit 1672. Aan de binnenkant van de koepel is de Apotheose van Sint-Agnes te zien, een werk van
Ciro Ferri (* 1634 , † 1689) en zijn leerling Sebastiano Corbellini (data onbekend). De plattegrond van deze kerk ziet er als volgt uit:
 |
1 |
boven de ingang: orgel en grafmonument voor Innocentius X |
2 |
altaar gewijd aan Sint-Eustachius († 114), een van de veertien noodhelpers |
3 |
Cappella di Santa Francesca Romana (* 1384 , † 1440) |
4 |
altaar gewijd aan Sint-Sebastiaan († 288) |
5 |
Cappella di San Sebastiano |
6 |
altaar gewijd aan Sint-Cecilia († ± 230 |
7 |
Cappella di San Filippo Neri (* 1515 , † 1595) |
9 |
altaar, gewijd aan Sint-Emerentiana († ± 304) |
11 |
altaar, gewijd aan Sint-Agnes |
12 |
Cappella di Sant’Agnese |
13 |
altaar, gewijd aan Sint-Alexius (vierde eeuw) |
|
De Piazza Navona zelf is, zoals we nog steeds aan de vorm kunnen onderscheiden, het oude Stadion van Domitianus (gebouwd in de jaren 82 tot 86), dat 30.000 toeschouwers
kon bevatten; het onderscheidde zich van een circus door het ontbreken van een middenas. De spelen in het stadion werden aangeduid met het Griekse woord ἀγῶνες, waarvan Navona
vermoedelijk een verbastering is. De kerkvader Cyprianus (* ± 200/210 , † 258) hield het plein voor immoreel, wellicht de reden waarom de kerk het verhaal van de kuise
martelares Sint Agnes juist hier situeerde. In de renaissancetijd werd het voormalige stadion door paus Sixtus IV
gemaakt tot de markt van Rome.
De Piazza Navona, zoals de Amersfoortse schilder Caspar van Wittel (* 1653 , † 1736), die zich in Italië Gaspare Vanvitelli noemde, die in het mooie jaar 1699 vastlegde;
het mooie plein is gedegradeerd tot een marktplein; in de verte zien we al het bassin van de Fontana di Nettuno, maar nog niet de huidige versie ervan. |
| 
Toen het verschil tussen arm en rijk nog groot was en de nabijgelegen Tiber weer eens overstroomd, was het grootste genoegen van de aristocratie om met paard en wagen gezellig over
de onder water gelopen Piazza Navona te rijden. Schilderij van Giovanni Paolo Panini (* 1691 , † 1765), waarop de Sant’Agnese in Agone, de twee toen al aanwezige fonteinen
en vooral heel veel water te zien zijn. |
Behalve de prachtige creatie van Bernini, de Vierstromenfontein, vinden we hier nog twee andere fonteinen: de Fontana del Moro (van Gian Lorenzo Bernini en Giacomo Della Porta
(* 1532 , † 1602) en de Fontana di Nettuno (Neptunusfontein, van Antonio Della Bitta (* 1807 , † 1882) en Gregorio Zappalà (Gregorio Zappalà (* 1833 , † 1908)
uit 1878). Op de Fontana del Moro uit 1576 zijn vier tritons te zien (ondergeschikten van de god Triton, een zoon van Poseidon, die met zijn hoorn eb en vloed kon
„blazen”) en even zovele mascarons (architecturale ornamenten die meestal een menselijk, dierlijk of fantasiegezicht voorstelt met schrikwekkende, komische of neutrale
uitdrukking, oorspronkelijk bedoeld als apotropaïsche figuren: bestemd om boze geesten af te weren; hier spuiten zij water) , maar de aandacht wordt vooral getrokken door El
Moro: de Moor, een Noord-Afrikaan die vecht met een dolfijn. De fontein is in 1576 gemaakt door Giacomo Della Porta (* 1532 , † 1602), maar de Moor is van de hand van
Bernini, die hem in 1654 aan de fontein toevoegde op verzoek van de al eerder genoemde Olimpia Maidalchini, de schoonzus van Innocentius X.
De Neptunusfontein ligt aan de noordzijde van het plein; eeuwenlang bestond de fontein van Della Porta slechts uit een marmeren bassin; omdat de Fontein van de Moor
pal voor het paleis van de familie Pamphilj, waarvan paus Innocentius X een lid was, lag, werd deze in 1654 door Bernini versierd met een Moor, maar het bassin van deze noordelijke,
nog naamloze fontein werd door Bernini alleen wat groter gemaakt en zo bleef de situatie twee eeuwen lang. In de negentiende eeuw, om precies te zijn in 1873, werden er echter twee
beeldengroepen aan de fontein toegevoegd: Nereïden met putti (engeltjes) en zeepaardjes van Zappalà en Neputunus in gevecht met een octopus van Della Bitta, waaraan de fontein
zijn huidige naam ontleent; de voornaamste bedoeling van het toevoegen van de beeldengroepen - het resultaat van een openbare wedstrijd die door de gemeente Rome was uitgeschreven -
was het creëren van een stilistische, min of meer symmetrische harmonie.
De Piazza Navona vormt een serieuze concurrent van de Campo in Siena: beide pleinen worden wel beschouwd als de mooiste van Italië.
Het Stadion van Domitianus (links), geprojecteerd in het huidige stratenpatroon; rechts zien we de huidige toestand met de Piazza Navona. |
| 
Omgevingskaartje. |
Een gratis tip:
De Piazza Navona is zo’n enorme toeristenmagneet, dat de prijzen in de cafés en restaurants misdadig hoog zijn. De straatjes om het plein heen zijn ten eerste veel gezelliger
en ook nog eens een stuk goedkoper; maar ga niet te ver weg van het plein, want we willen je straks graag heelhuids mee terugnemen naar het hotel! En ... er is in de buurt nog genoeg
te zien! Onder een van de souvenirwinkeltjes aan de oostkant van het plein is een gladiatorenmuseum gevestigd: tegen een kleine bijdrage kunnen degenen die van bloeddorstige spelen
houden, hun hart ophalen. Soms zijn ook de kerken in de omgeving in de avond nog open; eruit springen de Chiesa di San Luigi dei Francesi (de
Sint-Lodewijk van de Fransen; dit is van oudsher de wijk waar veel Fransen zich gevestigd hebben; de liefhebbers
vinden hier o.a. ook Franse boekwinkeltjes) met de Cappella Contarelli waarin zich maar liefst drie schilderijen van Caravaggio (voluit: Michelangelo Merisi da Caravaggio,
* 1571 , † 1610) bevinden, waarvan het beroemdste De roeping van Mattheüs is.
Ten noorden van het plein vinden we Palazzo Altemps met een beroemde collectie antieke beelden. En aan de westkant staat de Santa Maria dell’Anima, de nationale
kerk van de Duitsers in Rome; tot 1992 was het tevens de nationale kerk van de Nederlanders in Rome, maar mede door de inspanningen van bisschop Tiny Muyskens van Breda (* 1935 ,
† 2013) heeft laatstgenoemd volk een eigen kerk in Rome, in de buurt van de Sint-Pieter: de Santi Michele e Magno, door ons de „Kerk der Friezen” genaamd.
De Santa Maria dell’Anima is een interessante kerk, waar veel te zien is, maar voor ons is natuurlijk vooral het graf van
Hadrianus VI, de enige Nederlandse paus, van belang.
De Vocazione di San Matteo van Caravaggio in de Capella Contarelli in de nationale kerk der Fransen in Rome. |
| 
Het graf van Hadrianus VI in de nationale kerk der Duitsers in Rome. Nederland maakte in die tijd overigens deel uit van het Heilige Roomse Rijk, zodat de Duitsers de in Utrecht
geboren paus Hadrianus VI als Duitse paus beschouwen. Afblijven! Hij is van ons! 😤 |
| 3 |
voorkamer; links daarvan: de sacristie, met een venster uit 2005 waarop
Benedictus XV net na zijn verkiezing tot paus te zien is |
|
| 4 |
Cappella del Margravio
Cappella dei Margravi di Brandeburgo (d.i. kardinaal Johann Albrecht von Brandenburg (* 1490 , † 1545), aartsbisschop van Maagdenburg en fel tegenstander van Maarten Luther
(* 1483 , † 1546))
|
|
| 5 |
Cappella di Santa Barbara (* 4 december 306), een van de veertien noodhelpers, patrones van
o.a. de mijnwerkers ⚒ |
|
| 6 |
Capella di San Giovanni Nepomuceno, ter ere van de heilige Johannes van Nepomuk
(* ± 1350 , † 1393), patroonheilige van Praag |
|
| 7 |
Cappella di San Lamberto, ter ere van Sint-Lambertus (* 638 , † 705), bisschop
van Maastricht van ± 670 en 705) |
|
| 8 |
graf van de Nederlandse kardinaal Willem van Enckevoirt (* 1464 , † 1534) |
|
| 12 |
graf van erfprins Karl Friedrich von Jülich-Kleve-Berg (* 1555 , † 1575) |
|
| 15 |
Cappella dei Caduti in guerra, ter ere van de in de oorlog gevallenen |
|
| 16 |
Cappella della Pietà, waarin een kopie van de Pietà van Michelangelo Buonarroti
(* 1475 , † 1564) staat |
|
| 17 |
Cappella Fugger, ook wel Cappello di San Marco genoemd, door Jacob Fugger
(* 1459 , † 1525) gesticht |
|
| 18 |
Cappella di Sant’Anna, ter ere van de heilige Anna, de moeder van de maagd Maria |
|
| 19 |
Cappella di San Bennone, voor Sint-Benno (* ± 1010 , † 1106), bisschop van
Meißen van 1066 tot 1106, die in 1523 door Hadrianus VI heilig werd verklaard; voor de kapel staat een kopie van het Sint-Petrus-beeld uit de Sint-Pieter |
|
| 20 |
graf van Andreas van Oostenrijk (* 1558 , † 1600), kardinaal-deken en plaatsvervangend
gouverneur van de Zuidelijke Nederlanden |
|
|
Plattegrond van de Santa Maria dell’Anima
|
Overdag (en na een enkele dagen van te voren gemaakte afspraak) kun je ook de catacomben van het Stadion van Domitianus bekijken. Aardig om een kijkje op het grondniveau van
het 1900 jaar oude stadion te nemen; wat op de meeste mensen - vooral mannen - een blijvende indruk maakt, is het zogenaamde ballistrarium: een „mooi” voorbeeld van
een middeleeuwse legende die ontstaan is naar aanleiding van een object uit de Romeinse tijd, waarvan men de functie niet kende. Een man die ervan verdacht werd dat hij vreemd ging,
moest in deze penisvormige opening plassen en als hij zijn vrouw daadwerkelijk had bedrogen, kwam er een wrekende slang (serpens ultor, zoals erboven staat geschreven) uit die
opening die de man ontmande. In werkelijkheid ging het hier waarschijnlijk om een kijkgat in een van de verdedigingsmuren van de stad. Een tegenhanger daarvan is de Bocca della
Verità, die we ook nog zullen zien: daarbij ging het om een van een gezicht voorzien putdeksel uit de oudheid, maar in diezelfde tijd als de legende van het ballistrarium
ontstond het verhaal dat wanneer een vrouw die ervan verdacht werd dat zij haar man had bedrogen haar hand in de mond van de Bocca della Verità stak, die hand kwijtraakte als
ze inderdaad vreemd was gegaan. Pas vele eeuwen later spon men rondom de Bocca della Verità het fabeltje dat de mond elke hand van elke leugenaar zou afbijten. Tja, ook
legendes kunnen dus in de loop der tijden veranderen.
Onder de Piazza Navona zijn o.a. nog de carceres (startblokken) van het Stadion van Domitianus te zien. |
| 
Het zogenaamde ballistrarium 😱 🥶 |
Op de hoek van de Via Pasquino (die bij de Fontana del Moro begint) en de Piazza Pasquino staat een tamelijk onooglijk, maar wel wereldbroemd beeldje: het is Pasquino, een
van de zes „sprekende beelden” van Rome, zoals wij een dezer dagen ook zijn collega Marforio in de Capitolijnse Musea zullen ontmoeten. Het beeld van Pasquino staat
in de open lucht en daarom vinden we naast dit beeldje allerlei briefjes, veelal met one-liners en soms zelfs in het Nederlands.
Een wat langere beschrijving van het fenomeen „sprekende beelden” vinden we helemaal onderaan mijn bijdrage over il Vittoriano.
Op de Piazza di San Pantaleo ten slotte staat het Palazzo Braschi, ooit het hoofdkwartier van de fascistische partij en het Ministerie van Buitenlandse Zaken van Galeazzo Ciano
(* 1903 , † 1944), Mussolini”s (* 1883 , † 1945) niet zo ideale schoonzoon. Van 1943 tot 1949 werden in dit 15e-eeuwse paleis vluchtelingen – of „displaced
persons” zoals ze toen officieel heetten – gehuisvest; zij kwamen uit de bezette of verwoeste delen van Italië en vooral uit de Italiaanse koloniën en hebben door het stoken van
kampvuurtjes in het paleis de fresco’s en mozaïekvloeren beschadigd. Nu is er een museum in gevestigd.
De foto rechts toon het Palazzo Braschi ten tijde van het tweede referendum van Mussolini (25 maart 1934). Het is grappig dat tegenstanders van president Erdoğan (* 1954) een
gephotoshopte versie van deze foto gebruikten om de wereld te laten zien dat zij bij het referendum van 16 april 2017 zeker niet „si” (of liever gezegd „evet”)
zouden stemmen. En zo is en blijft Rome de Eeuwige Stad, waar altijd wel een link tussen het heden en verleden is te vinden!
 |
| 
© LUCE |
Een groepsfoto bij de Fontana dei Fiumi: een herinnering voor het leven!
| Terug naar de Romereis 2024. |
| Naar de Situs Educationis Classicae Cultaeque. |
| Naar de Situs Classicus. |
